Articulus VII. Examinatur quodnam sit vetus decretum de novis diis sine senatusconsulto non introducendis, et Metelli votum de templo in Alburni dei honorem construendo, quod irritum factum est; ac quomodo decretum illud violatum sit ab ethnicis, qui Liberum patrem, Serapidem, et Harpocratem cum suo Cynocephalo senatusconsulto rejectos, impudentissime restituerunt.

1003C

Ethnicos vehementius adhuc Tertullianus premit, planeque opprimit. Evidenter enim ostendit ab eis non solum sanctiores de rebus humanis, sed de divinis etiam ritibus leges spretas et pessumdatas. At illum, si placet, in suo ad Nationes libro argumentantem audiamus: At enim illi, inquit, sapientissimi ac prudentissimi majores, quorum institutis renuntiare non nostis, maxime in persona deorum vestrorum, ipsi quoque impii deprehenduntur. Mentior, si nunquam censuerant ne qui imperator fanum, quod in praelio vovisset, prius dedicasset, quam senatus probasset, ut contigit M. Aemilio Probo, qui voverat Alburno deo. Utique 1003D enim impiissimum, imo contumeliosissimum admissum est, in arbitrio et libidine sententiae humanae locare honorem divinitatis, ut deus non sit, nisi cui esse permiserit senatus (Tertull., lib. I ad Nation., c. 10, p. 573) . Sed haec ille brevius in Apologetico suo: Vetus, ait, erat decretum, ne qui deus ab imperatore consecraretur, nisi a senatu probatus. Scit M. Aemilius de deo suo Alburno. Facit hoc ad caussam nostram, quo apud vos de humano arbitratu divinitas pensitatur. Nisi homini deus placuerit, deus non erit; homo jam deo propitius esse debebit (Idem, Apologet., cap. 5, p. 290) . In quibusdam vero antiquioribus editionibus pro his verbis, Scit M. Aemilius, habetur ut Marcus Aemilius; atque 1004A ita legisse videtur Eusebius, qui haec Auctoris nostri verba in graecam linguam sic conversa exhibet: Παλαιὸν ἦν δόγμα, μηδένα θεὸν ὑπὸ βασιλέως καθιεροῦσθαι, πρὶν ὑπὸ τοῦ συγγκλήτου δοκιμασθῆναι· Μάρκος Αἰμίλιος οὓτως περί τινος εἰδώλου πεποίηκεν Ἀλβούρνου (Euseb., lib. II Eccles. Histor., cap. 2, pag. 41) . Verum utriusque lectionis idem plane est sensus. Quamobrem haec primum explicanda sunt, ac deinde examinandum quo Tertullianus modo inde contra ethnicos disputet.

Dubium enimvero esse potest quodnam sit illud de deo consecrando edictum. Scimus quidem unum a Cicerone hisce verbis describi: Separatim nemo habessit deos, neve novos, sed ne advenas, nisi publice adscitos, privatim colunto (Cicer., lib. II de legib. p. 334, lin. 37) . Aliud tamen decretum a Tertulliano designari 1004B videtur; utpote qui imperatoris fecerit mentionem. Laudata enimvero a Cicerone lex Romanis imperatoribus longe vetustior est. Quid ergo, si dicamus ab Auctore nostro imperatoris nomine appellari praefectum exercitus, aut consulem illius ducem? Aemilius autem Probus hujusce legis ignarus, aut de illa in ancipiti praelii fortuna nihil cogitans, vovit fore ut, si hostes vinceret, fanum consecraret deo, cui Alburno nomen erat. Sua autem experientia agnovit illud nimis praeceps sine senatusconsulto fuisse votum. Prohibuit enim senatus hoc fanum aedificari, quemadmodum postea impedivit, ne Christus, ut ibidem ait Tertullianus, Deus renuntiaretur; tametsi Tiberius id vehementer optavisset.

Quis vero sit ille deus Alburnus, dictu procul dubio 1004C non minus difficile. Rara siquidem apud veteres mentio illius occurrit. Ex Virgilio tamen discimus in Lucania apud Silarum fluvium esse montem, qui ab illo Alburnus his versibus vocatur:

Est lucus Silari circa ilicibusque virentem
Plurimus Alburnum volitans, cui nomen Asilo
Romanum est, Oestron Graii vertere vocantes. (Virgil., lib. III Georg. v. 146 et seqq.)
At is mons pro gentilium more consecratus fuerat alicui deo, cui Alburni nomen impositum, et Metellus fanum vovere potuit. Neque mireris, si nunc deus ille sit incognitus; topicus quippe deus erat. At hi dii, ut observat Servius, non transibant ad alias regiones, ac proinde vix aliis, quam locorum incolis noti erant. (Serv., in lib. VII Aeneid.)

Duo autem argumenta contra ethnicos Tertullianus 1004D inde eruit. Primo enim inde evidentissime concludit deos gentilium factos esse pro hominum voluntate et arbitratu, atque idcirco nullum posse gentilium esse deum, nisi homini placuerit. Atqui summa impietas est ulli pro hominum arbitrio tribuere divinitatem. Verus siquidem Deus a se ipso et omnipotens est, atque ideo nulli subjectus, sed illi subjecta sunt omnia. Ethnici ergo nulla prorsus lege, nisi iniquissima, decernere potuerunt, ut Christiani, rejecto veri Dei cultu, factos ab hominibus deos adorarent, secus vero illi etiam inauditi interficerentur. Secundo inde colligit Tertullianus vetus illud de novis diis non introducendis decretum ab ipsismet gentilibus violatum, qui 1005A pari licentia deos olim factos repudiarunt, ac repudiatos restituerunt. Nam Liberum patrem, uti ille ait, cum mysteriis suis consules senatus auctoritate non modo Urbe, sed universa Italia eliminaverunt (Tertullian. Apologet., c. 6, p. 304) . Quae quidem ille alio in libro iisdem pene verbis repetit (Lib. I ad Nation., cap. 10, pag. 573) . Totam autem hanc historiam accurate narrat Livius, ac quando, qua occasione, et quomodo a Posthumio consule nefanda horrendaque crimina, quae in his exsecrandis sacris noctu perpetrabantur, sint relecta, atque eam ob caussam senatusconsulto Romae totaque in Italia penitus abrogata sublataque fuerint (Liv., lib. XXXIX, § 9, usque ad 19) . Quam obrem recte Augustinus: Haec postea, inquit, displicuerunt senatui saniori, et ea jussit auferri (August., 1005B lib. VI de Civit., cap. 9, pag. 156) .

Contra vero: Serapidem, ait adhuc Auctor noster, et Isidem, et Harpocratem, cum suo Cynocephalo, Capitolio prohibitos, id est, curia deorum pulsos Piso et Gabinius consules, non utique christiani, eversis etiam aris eorum, abdicaverunt, turpium et otiosarum superstitionum vitia cohibentes (Tertullian., Apologet., c. 6, pag. 305) . Sed haec ille paulo uberius in alio libro, ubi et testem Varronem hunc in modum citavit: Serapidem et Isidem et Arpocratem et Hanubim prohibitos Capitolio Varro commemorat, eorumque statuas a senatu disjectas, non nisi per vim popularium restructas; sed tamen Gabinius consul calendis januariis cum vix hostias probaret prae popularium coetu, quia nihil de Serapide et Iside constituisset, potiorem habuit senatus 1005C censuram, quam impetum vulgi, et aras institui prohibuit (Idem, lib. I ad Nat., cap. 10, pag. 573) .

Sed animadvertas velim quae fuerit etiam in rebus sacris inconstantia et insulsitas gentilium, qui postquam turpissima ac plane detestanda haec Serapidis mysteria jure tam merito sustulissent, summa tamen impietate instauraverunt, quemadmodum Tertullianus se postea fusius demonstraturum pollicetur. Nos vero de illorum cum eversione tum renovatione quaedam in nostra de Minutii Octavio dissertatione annotavimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 22, art. 1) , et infra adhuc observabimus.

Ethnicis igitur, qui deos suos ita repudiaverant et restituerant, fas nunquam fuit Christianos, nec auditos, nec defensos ideo condemnare, et interficere; 1005D quia verum Deum veramque religionem suam negare et abdicare nolebant. Sed id adhuc confirmatur ex iis, quae retulimus in alia dissertatione (Dissert. in Arnob., cap. 5, art. 1 et seqq.) , ubi patefecimus quanta illi audacia mores, leges et instituta etiam sacratiora contempserint, labefactarint et abrogaverint.