Articulus III. Examinatur quo jure Tertullianus asserat mitigatas ab imperatore Trajano scriptas in Christianos leges, nullas vero in illos latas ab Adriano curiositatum omnium exploratore, neque a Vespasiano debellatore Judaeorum, neque a Pio, neque a Vero, seu Severo, imperatoribus.

1011D

Gradum Tertullianus revocat, atque a Marco Aurelio venit ad Trajanum, illo antiquiorem. Leges autem in Christianos datas ex parte, uti ipse Tertullianus loquitur, frustratus est, vetando inquiri christianos (Tertullian. Apologet., c. 5, p. 296) . Superioribus etenim imperatorum decretis jussum erat eos inquiri ac puniri: sed Trajanus, uti supra ostendimus (Sup., cap. 7, art. 2) , prohibuit quidem inquiri, sed oblatos puniri praecepit.

1012A At successor ejus Adrianus nullam plane legem in eos constituit, quibus tamen magis quam alii infensus esse debere videbatur: Erat enim, inquit Auctor noster, curiositatum omnium explorator (Idem, ibid., p. 297) , id est, quibuslibet magicis artibus omnino deditus. Et certo vitio illi, teste Xiphilino, datum est, quod esset πριεργοτατος καὶ μαντείαις μαγγανείαις τε παντοδαπαῖς ἐχρῆτο. Curiosissimus, ac divinationibus et omnibus magicis artibus uteretur (Xiphil., Epit. Dion. p. 262) . Ammianus vero Marcellinus, ubi de Juliano apostata: Praesagiorum, inquit, sciscitationi nimiae deditus, ut aequiparare videretur in hac parte principem Adrianum, superstitiosus magis, quam sacrorum legitimus observator (Amm. Marcel., lib. XXV, cap. 4, p. 427) . Verumtamen nulla, ait Tertullianus, adversus 1012B Christianos lex ab hocce Adriano sancita fuit. Quapropter Melito in sua ad Marcum Aurelium Antoninum Apologia scripsit Neronis et Domitiani imperitiam resciptis subsequentium imperatorum fuisse correctam: Ἐν οἶς ὁ μὲν πάππος σου Ἁδριανὸς πολλοῖς μὲν ἀλλοις, καὶ Φουνδάνῳ δὲ τῳ ἀνθυπάτῳ τὴς Ἀσίας γράφων φαίνεται. Inter quos avus tuus Adrianus cum aliis pluribus, tum Fundano Asiae proconsuli litteras dedit (Euseb., lib. IV Eccles. Histor., cap. 26, p. 148) . Testatum praeterea Hieronymus facit Adriano invisenti Eleusinam, et omnibus pene Graeciae sacris initiato, oblatum pro christiana nostra religione librum, qui tantae admirationi omnibus fuit, ut persecutionem gravissimam illius excellens sedaret ingenium (Hieronym. Catal. scrip. eccles., § 19, et epist. 83, ad Magn.) Verum 1012C gentiles tantis impii imperatoris superstitionibus datam sibi christianos impune vexandi occasionem nacti, in eos acerbissime saeviebant; tametsi nullam ille in ipsos tulerit legem; imo vero ortam tempestatem postea sedaverit.

Tum deinde Auctor noster retro adhuc ab hoc Adriano regreditur ad Vespasianum, qui pariter nullum, inquit, contra Christianos edictum emisit, quanquam Judaeorum, inquit, debellator (Tertullian. Apologet, c. 5, p. 294) , quos plerique omnes ethnici cum iisdem Christianis confundere solebant. Ab eo autem debellatam Judaeorum gentem, actumque Romae de illis cum Tito filio suo triumphum quis nescit? Quod nullum vero de Christianis decretum fecerit, testis est Eusebius, qui litteris mandavit excitatam 1012D fuisse a Domitiano secundam post Neronem persecutionem: Καὶπερ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ Οὐεσπασιανοῦ μηδὲν καθ᾽ ἡμῶν ἄτοπον ἐπινοήσαντος. Quamvis pater ipsius Vespasianus nullam unquam injuriam nobis facere tentasset (Euseb., lib. III Eccles. Histor., cap. 17, pag. 88) .

Quid plura? nullas quoque Pius, qui longo post Vespasianum tempore imperavit, cruentas, pergit Tertullianus, adversus Christianos leges, aut approbavit, aut subsignavit (Tertullian., loc. cit.) . Melito enim in jam citata a nobis Apologia Marcum Aurelium his apud Eusebium verbis affatur: Ὁ δὲ πατὴρ σου, καὶ σοῦ τὰ σύμπαντα διοικοῦντος αὐτῷ, ταῖς πόλεσι περὶ τοῦ μηδὲν νεωτερίζειν περὶ ἡμῶν ἔγραψεν· ἐν οἶς, καὶ πρὸς Λαρισσαίους, καὶ πρὸς 1013A Θεσσαλονικεῖς, καὶ πρὸς Ἀθηναίους, καὶ πρὸς πάντας Ἔλλήνας. Pater quoque tuus, quo tempore cuncta simul cum ipso administrabas, scripsit ad civitates, ne contra nos tumultus concitarent, nominatim ad Larissaeos, ad Thessalonicenses, ad Athenienses, ad universos denique Graecos (Euseb., lib. IV Eccles. Hist., cap. 26, pag. 148) . Plures etiam eruditi nostrae aetatis viri opinantur ab illo latam fuisse, in christianorum gratiam, legem, quam ab aliis tamen Marco Aurelio adscriptam paulo ante notavimus (Art. super.) .

Sextus tandem, et horumce aequiorum imperatorum ultimus, a Tertulliano his verbis appellatur: Nullus Verus leges Christianis adversas impressit (Terullian., loc. cit.) , subaudiendum haud dubie tabulis publicis, ut eae promulgarentur. At observare hic juvat 1013B in textu Eusebii, qui hunc Tertulliani locum graece reddidit, praetermitti haec verba: Nullus Verus (Euseb., lib. V eccles. Hist. cap. 5, pag. 170) . Et certe hic ipse Verus, consors imperii a Marco Aurelio factus, novem ad summum annis cum illo regnavit, et ante illum mortuus est. Quamobrem quidam suspicantur hoc nomen corruptum fuisse in Tertulliani textu, ac legendum Severus. Pamelius enim nos admonet illud in Vaticano uno, et altero Leodiensi revera inveniri. Sed quia in caeteris omnibus ac melioris notae codicibus non legitur, nihil contra tot codicum auctoritatem definire audemus. Nonne etiam Tertullianus mentionem illius facere ideo potuit, quia Aurelii collegae sui et ab eo adoptati exemplum secutus, nullam in Christianos legem tulit, nihilque 1013C contra eos machinatus fuerat?

Si quis tamen pertinacius contendat ibi scriptum fuisse Severi nomen, non multum quidem repugnabimus. Nam Tertullianus alio in libro commendat singularem illius in christianos propensionem et benevolentiam, quibus ob miraculum in ejus gratiam factum illos omnes saltem primis imperii sui annis complexus est. Sed audiamus si placet illius verba: Ipse, inquit, Severus, pater Antonini Caracallae, Christianorum memor fuit. Nam et Proculum christianum, qui Torpacion cognominabatur, Euhodiae procuratorem, qui eum per oleum aliquando curaverat, requisivit, et in palatio suo habuit usque ad mortem ejus; quem et Antonius optime noverat, lacte christiano educatus (Tertull., lib. ad Scapul., cap. 4) . Certiores itaque nos facit Severum imperatorem aegritudine quadam mirabiliter 1013D fuisse levatum oleo, quod Proculus illi dederat. Ne quis autem aut pervicacior, aut omnino incredulus, de tanto miraculo dubium moveret, Proculi et cognomen et munus declarat. Torpacion, inquit, vocabatur, et Euhodiae erat procurator. Sed quis ille fuerit, jam dictu difficillimum.

Alio autem in libro Tertullianus narrat Valentinianorum errores impugnatos fuisse non solum ab Justino martyre, Miltiade et Irenaeo, sed etiam a Proculo, de quo hunc loquitur in modum: Proculus noster virginis senectae et christianae eloquentiae dignitas, quos in omni opere fidei, quemadmodum in isto, optaverim assequi (Idem, lib. adv. Valen., cap. 5) . Quia vero 1014A hic liber a Tertulliano post suam ad Montanistas defectionem compositus est, et Proculus vocatur noster, hinc quidam colligi posse putant ideo ita appellari, quoniam iisdem Montanistarum erroribus addictus erat. Quamobrem addunt illum his notari Hieronymi verbis: Caius, sub Antonino Severi filio, disputationem adversus Proculum, Montani sectatorem, insignem habuit (Hieron., Catal. script. eccl. § 19) . Verum cum iste montanista fuerit, non idem profecto esse videtur, atque Proculus Torpacion. Praeterea hic Euhodiae procurator dicitur, ille vero christianae eloquentiae dignitate celeberrimus.

At discimus ex Dionis Epitome Evodum (Εὔοδον) Antonini Caracallae fuisse educatorem, τοῦ τροφέος αὐτοῦ (Dio. Ep. 333) . Tum autem Proculus hujus Evodi, seu 1014B Euhodias, procurator esse poterat. Nam hoc ipso tempore in Severi palatio, ut ait Tertullianus, commorabatur, ubi eum Caracalla cognovit, atque, ipso instigante, lacte christiano educatus est.

Caeterum quidquid de hoc Proculo Torpacione statuatur, nullus ambigendi locus est, quin Severus, ob sanitatem sibi mirandum in modum restitutam, faverit Christianis. Non solum enim hunc Proculum christianum in suo retinuit palatio: sed et clarissimas, uti adhuc asserit Tertullianus, foeminas, et clarissimos viros, Severus sciens hujus sectae esse, non modo non laesit, verum etiam et testimonio exornavit, et populo, furenti in nos, palam restitit (Tertull., lib. ad Scapul. cap. 4) . Christianis igitur revera, nec parum quidem favit, seque illorum non occultum, sed publicum 1014C exhibuit fautorem atque defensorem. Quidni vero eis favisset, a quibus non modo beneficium maximum acceperat, sed quorum summam quoque in se fidelitatem fuerat semper expertus? Nam inter factiones Cassii, Nigri et Albini ab ipso ejus imperii, ut supra vidimus (Supr., cap. 2, art. 1) , et infra adhuc dicetur, exordio subortas, nullus unquam christianus inventus est.

Nec dixeris haec pugnare cum iis, quibus superius diximus (Ibid.,) , commotam ab eodem Severo imperatore in Christianos persecutionem. Non enim imperii sui initio, sed post decem et amplius annos concitata fuit. Constat autem illum ad id usque tempus non parum quidem favisse Christianis.

Nullum porro aequum rerum aestimatorem esse 1014D putamus, qui ex his, quae hactenus dicta sunt, facile non intelligat quanti roboris sit haec Auctoris nostri argumentatio, cujus pondere ethnicos penitus obruit, qui se legibus suis ad cruciandos tollendosque Christianos obligari venditabant. Nam has, et iniquissimas, et ab iniquissimis principibus datas esse demonstravit. Nec minus luculenter patefecit illas a compluribus aliis, probitate et aequitate praeditis, correctas fuisse et emendatas. Denique qui nullam in Christianos tulerunt legem, hi procul dubio illos, quantum iniquitas temporum sinebat, tutari ac protegere conabantur.