Articulus II. Quam invicte Tertullianus ostendat gentiles homicidii, cujus Christianos falso accusabant, esse reos, utpote qui in Africa infantes Saturno, usque ad proconsulatum Tiberii, immolabant, huncque morem secreto perseverasse; tametsi Saturni sacerdotes in arboribus templi ejus obumbratricibus, teste militia patriae nostrae, suspensi, poenas morte dederint.

1020D

Nihil sane impudentius excogitari potest, quam alium gravissimi criminis falso accusare, cujus ipsemet accusator reus esse palam convincitur. At tales tamen erant ethnici, qui Christianos infanticidii et incestus impudentissime redarguebant. Nam hoc ipsum est, sicuti eosdem compellando ait Tertullianus, 1021A per quod forsitan de nobis credidistis alia (Tertullian., Apolog., cap. 9, p. 314) , quae recensuimus, longe graviora scelera a nobis perpetrari. Sed consulto ibi adjecit forsitan; quia paulo ante dixerat adeo atrocia esse illa scelera, quorum Christianos arguebant, ut vix ab ullo homine credi potuerint, nisi quaedam similia fecissent. Primum autem illos vario modo homicidas fuisse ostendit, quia infantes, sicuti loquitur, penes Africam Saturno immolabantur palam usque ad proconsulatum Tiberii, qui ipsos sacerdotes in eisdem arboribus templi sui obumbratricibus scelerum suorum votivis crucibus exposuit, teste militia patriae nostrae, quae id ipsum munus illi proconsuli functa est (Ibid., et seq.) . De hac autem detestabili, et contra omnia naturae ipsius jura, immolatione infantium 1021B in superioribus nostris dissertationibus plura observavimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 9, art. 2, et Dissert. in Lactant., cap.. 34, art. 3) . Superest igitur ut ea, quae Tertulliano nostro peculiaria sunt, nunc sigillatim expendamus.

Narrat itaque primo hunc morem crudelissimum perseverasse usque ad proconsulatum Tiberii. Quidam autem suspicati sunt ibi legendum, usque ad proconsulem Tiberii, id est, proconsulem quempiam, aut a Tiberio imperatore missum, aut cui Tiberio cognomen, et alius omnino erat, quam hic Tiberius imperator, illoque posterior. Sed quia haec qualiscumque emendatio non sufficiebat, alteram addidere, ac postea legendum putaverunt, teste militia patris nostri, hoc est, sicut illi ominabantur, patris Tertulliani, 1021C qui proconsul fuit post Tiberii Caesaris mortem. At probare prius debebant patrem Tertulliani proprio Tiberii nomine fuisse appellatum. Deinde vero huic conjecturae refragantur omnes, cum editi, tum manuscripti codices.

Quid vero impedit quominus Tiberius imperator, dirissimum illud infantium sacrificium in Africa prohibuerit? Nonne Plinius memoriae prodidit anno 647 Urbis conditae, ac Cn. Lentulo, et P. Licinio Crasso consulibus, interdictum fuisse senatusconsulto, ne homo immolaretur: sed quia haec immanissima consuetudo postea adhuc apud Gallos perseverabat: Tiberii Caesaris, inquit, principatus sustulit Druidas eorum. . . . . . nec satis aestimari potest quantum Romanis debeatur, qui sustulere monstra, 1021D in quibus hominem occidere religiosissimum videbatur, mandi vero etiam saluberrimum (Plin. lib. XXX. natur. Hist., cap. 1, pag. 728) . Audisne impiissimo sacrificio non solum occisos a gentilibus homines, sed comesas etiam illorum carnes? At Tiberius Caesar illud in Gallia et alibi sustulisse perhibetur. Quidni et in Africa, sicuti Tertullianus tam diserte pronuntiat? Si quid autem in hujus opinionis confirmationem exemplum simile conferre valeat, illud Josephus nobis suggeret (Joseph., Antiq. Jud. l. XVIII. cap. 4, pag. 622) . Testatum quippe facit ab eodem Tiberio dirutum Isidis templum, projectamque in Tiberim ejus statuam, eo quod Paulina nobilis mulier a Decio Mundo juvene, deum Anubin simulante, in 1022A illo Isidis templo malis sacerdotum artibus constuprata fuisset. Cur ergo magis horribili infantium, Saturno immolatorum, sacrificio potius in Africa, quam in Gallia, uti diximus, et aliis in regionibus pepercisset?

Sed qua, inquies, ratione dictum a Tertulliano, usque ad proconsulatum Tiberii? Numquid Tiberius, antequam romani imperii gubernaculum teneret, proconsul in Africa fuerat? Sed quid, amabo te, vetat quominus illuc ab Augusto Caesare, aut antea renuntiatus sit Africae proconsul? Si quis tamen recte probaverit Tertullianum de alio intelligendum esse Tiberio Africae proconsule, huic facile assentiemur.

Subjunxit autem ille crudelissimos Saturni sacerdotes jussu ejusdem Tiberii expositos fuisse in illius templi arboribus, tantorum scelerum obumbratricibus. 1022B Circa gentilium enim templa plantatae erant arbores, singulari cujusque templi Deo consecratae, de quibus ut alios omittamus, haec Apuleius de quodam fano litteris mandavit: Videt dona speciosa, et lacinias auro luteratas, ramis arborum postibusque suffixas, quae cum gratia facti nomen deae cui fuerant dicatae testabantur (Apulei Metamorph., lib. VI, paulo post init. pag. 92) . Vides igitur in his arboribus appensa fuisse dona, iisque praefixum nomen dei, cui templum illud nuncupatum erat. At ex his arboribus, templum Saturni, ait Auctor noster, obumbrantibus, factae sunt votivae ac dicatae cruces, quibus inhumanissimi illi sacerdotes suspensi, laqueo vitam finire coacti sunt. Utrum autem horum Tertulliani verborum, quae eruditorum 1022C ingenium haud parum exercuerunt, verus sit sensus, expendas velim, vel alium nobis proferas meliorem. At nobiscum proculdubio fateberis huic loco aliquam lucem afferri posse his versibus Ausonii, quibus Amorem stipiti myrti suspensum cecinit:

Eligitur moesto myrtus notissima luco,
Invidiosa deum poenis. Cruciaverat illic
Spreta olim memorem Veneris Proserpina Adonim.
Hujus in excelso suspensum stipite Amorem,
Devinctum post terga manus, substrictaque plantis
Vincula moerentem, nullo moderamine poenae
Adficiunt. (Auson. idyll. 2, v. 55 et seqq.)

Ne quis porro dubitaret de sumpta ab illis Saturni sacerdotibus poena, testem Auctor noster appellat militiam patriae suae, quae idipsum, inquit, munus illi proconsuli Tiberio functa est (Tertullian. Apologet., 1022D cap. 9, pag. 315) , quibus haud dubie verbis significat milites Africae, qui tunc sub Tiberio proconsule merebant, dum suo munere fungerentur, vidisse sacerdotes in illis arboribus suspendi et strangulari. Verum gentiles eorum exemplo territi quidem fuerunt, sed non penitus expugnati. Non enim amplius audebant infantes Saturno palam immolare; verum nunc in occulto, ait Tertullianus, perseveratur hoc sacrum facinus (Idem, ibid.) . Falsae igitur pietatis specie adversus innocentes filios suos armati, illos secreto et occulte, ac spretis imperatorum suorum legibus, mactare non destiterunt. Atque ita quidem Saturnus, qui filiis suis, ut ait Auctor noster, et nos alibi vidimus (Ibidem. et dissert. in Minut. Octav., 1023A cap. 9, art. 2) , non pepercit, pristinam non deposuit crudelitatem; voluitque aliorum hominum gnatos sibi adhuc immolari.

Quamvis ergo christiani infantem aliquem, quod falsissimum tamen erat, in synaxibus suis occidissent, non debebant ab ethnicis idcirco argui et condemnari, qui proprios filios suos immanissima inhumanitate hostias Saturno, uti opinabantur, gratissimas sacrificabant.