Articulus III. Ostenditur homicidii quoque reos fuisse Gallos, qui Mercurio; Tauros, qui Dianae homines immolabant: item Romanos, qui in Aeneadarum urbe Jovem ludis suis humano proluebant sanguine; atque alios qui liberorum suorum recens natorum spiritum in aqua extorquebant, vel eos exponebant morti haud prorsus incertae; quantum vero Christiani ab omni homicidio abhorrerent, quibus nec in utero conceptum dissolvere licet, dum adhuc sanguis in hominem delibatur.

1023B

Prosequitur Tertullianus, ac gentiles parricidii et homicidii reos esse demonstrat. Nam major, quam infantium aetas, inquit, apud Gallos in suis quoque sacris Mercurio prosecabatur; et id quidem alio in libro repetit (Tertullian., Apologet. cap. 9, pag. 316, et Scorpia. cap. 7) . Nos vero de hoc prorsus exsecrando sacrificio plura alibi annovatimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 9. art. 2) , ubi quoque enodatius ea explicavimus, quae ille continuo subnectit: 1023C Remitto Tauricas fabulas theatris suis (ibid.) ; sive quemadmodum ipse in alio libro loquitur: Nihil illic nisi feritas calet, illa scilicet, quae fabulas dedit de sacrificiis Taurorum (Tertullian., loc. cit. et lib. I advers. Marcion., cap. 1) , qui videlicet Dianae hospites suos immolabant.

Pergit autem: Ecce in illa religiosissima urbe Aeneadarum piorum est Jupiter quidem, nimirum Latiaris, quem ludis suis circensibus, et gladiatoriis humano proluunt sanguine. Alibi vero scriptum ab eo legimus: Latio ad hodiernum Jovi media in Urbe humanus sanguis ingustatur; nec quisquam retractat, aut non rationem praesumit aliquam, aut inaestimabilem dei sui voluntatem (Idem. Apologet. cap. 9. pag. 317; Scorpiac. cap. 7) . Quis autem non videt ab illo religiosissimae 1023D urbis et Aeneadarum piorum nomine, non magna sine ironia appellari Romanos, qui ab Aenea, quem ubique passim Virgilius pium patrem vocat, suam se originem duxisse gloriabantur? Qui autem magis impii, et minus religiosi esse poterant, quam hi Romani, qui in ludis et muneribus Jovi Latiari, deo suo optimo et maximo consecratis, gladiatores sese mutuo interficientes, aut a bestiis quibuscum pugnabant, horrendum in modum, laceratos et occisos, non siccis tantum, sed laetis oculis intuebantur? Sed de hoc crudeli, cum homicidio, tum spectaculo alia in dissertatione egimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 8, art. 2) .

Respondebant ethnici tum quidem effundi sanguinem, 1024A sed hominum aut bestiariorum, aut noxiorum jugulatorum (Tertullian. Apologet., cap. 9, pag. 321) . Atqui primi, sicuti aiebant, vilissimi erant homines, qui lucro conducti, operam bestiis trucidandis ultro locabant. Secundi vero sua propter scelera, sicut infra dicendum, adversus bestias, lata judicum sententia, pugnare cogebantur. Nihil ergo, inquiebant ethnici, horumce hominum caedes mali habebat.

Sed Tertullianus vanum illud effugium facile citoque evertit (Ibid.) . Bestiarius enim, quantumlibet vilis, faexque infima civitatis, non idcirco tamen minus homo est, parique homicidio vita illi, sicut ditiori, eripitur. Si vero sceleratus morte damnatus sit, is certe quo iniquior, eo indignior, qui Jovi immolaretur, sive ut ipsiusmet Tertulliani verbis utamur: 1024B Hoc turpius, quod mali hominis (Ibid.) , sanguis in summi, veluti aiebant, dei honorem funditur. Quamobrem ibi ille de ethnicis, et eorum Jove haud illepide jocando exclamabat: O Jovem christianum (Ibid.) ! Qui homicidii, cujus Christiani falso insimulabantur, caussa auctorque fuit, et eo titulo solum patris sui Saturni, qui filios suos voraverat, filium de crudelitate, qua videlicet illi fuit similis.

Urget Tertullianus, ac majus illo homicidio crimen eorum esse asserit, qui natos sibi liberos enecabant. Visne illum ethnicos urgentem et alloquentem audire? Ecce ipsamet ejus verba: Utique crudelius in aqua spiritum extorquetis, aut frigori, et fami, et canibus exponitis. Sed inquires cur crudelius mortis genus ab illo dicatur infantium spiritum in aqua 1024C extingui. Respondent nonnulli philosophos, quibus accessit Servius, docuisse animam hominis igneam esse, quae idcirco in aqua difficilius extinguitur, aut redigitur in nihilum (Serv. in lib. I Aeneid. Virgil. v. 95) . Omnium autem hanc revera crudelissimam esse mortem probari posse putant his Ovidii carminibus.

Non lethum timeo, genus est miserabile mortis:
Demite naufragium, mors mihi munus erit. (Ovid. lib. I Trist. eleg. 2, v. 57 et seqq.)
Verum haec canebat poeta amore sepulcri, quo naufragus caruisset. Ad philosophos autem quod attinet, si aliqui animam hominis ignem, alii certe aquam, alii corpus, alii spiritum, alii aliud, sicut alibi ostendimus, (Dissertat. in Lactant. cap. 23. art. 2) , esse existimaverunt. 1024D Tertullianus porro non unius philosophi potius, quam alterius, opinionem notavit.

Nobis itaque parum soliditatis videtur hahere illorum responsio, qui dum curiosius, quam par erat, verborum Tertulliani rationem perscrutati sunt, in scirpo nodum quaesiere. Non alio enim ille modo loquitur de infantibus, quorum spiritus in aqua extinguitur, quam de aliis, qui exponebantur frigori, fami et canibus. At horum omnium infantium crudeliorem, quam aliorum hominum necem esse asseverat; quia infantes certae morti expositi, omni prorsus, quo alii se tueri poterant, destituti erant auxilio, atque idcirco crudelius quam natu grandiores necabantur. At hunc esse Tertulliani sensum, non 1025A obscure significant subsequentia ejus verba: Ferro enim mori aetas quoque major optaverit (Tertullian. Apologet. cap. 9, pag. 319) . malebat quippe uno gladii ictu, quam diuturno ac languido miserandorum infantium modo interfici. De hac porro infantium expositione, hujusque argumentationis viribus, a nobis in nostra de Minutii Felicis Octavio dissertatione, et locis ibidem citatis disputatum est (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 9. art. 12) .

Omne porro homicidii genus sic Christianis interdicebatur; ut ipsis etiam conceptum utero, Tertulliani verba sunt, dum adhuc sanguis in hominem delibatur, dissolvere non liceret (Tertullian. loc. cit.) , id est, dum foetus in matris utero nondum humanam figuram acceperat. Non enim omnia hominis 1025B membra simul formantur, nec anima statim foetui infunditur, sed post multos a conceptu dies, uti putant philosophi, nosque alibi ostendimus (Dissertat. in Lactant., cap. 27, art. 2, et 40. art. 6) . Atqui si ejusmodi abortiones provocare Christianis nefas erat, quanto magis quoslibet occidere homines! Quis igitur non indigne ferat illos homicidii tam temere postulari ab ethnicis, qui tam frequenter alios homines crudelissime occidebant, ut jam dictum et adhuc dicendum est?