Articulus IV. Quam certo Tertullianus asserat epotum ab ethnicis humanum sanguinem publicis in ludis Jovi dicatis, et ab his qui comitiali morbo remedium quaerebant, atque ab aliis, qui sicut Catilina foedus cum aliquibus inibant: item in Africa Bellonae sacratos hausto signatos fuisse sanguine, atque ab aliis crimen his magis exsecrandum perpetrari.

1025C

Qua Tertullianus evidentia demonstravit nihil esse falsius, quam infantis a Christianis sacra sua mysteria celebrantibus occisi sanguinem potari, eadem certitudine ostendit tanti flagitii conscios reipsa esse gentiles. In ludis etenim Latiaribus, de quibus in superiori articulo egimus, humano, ait Tertullianus, proluunt sanguine (Tertullian., Apologet., cap. 9, p. 317) ; vel sicut in alio libro: Latio ad hodiernum Jovi media in urbe Roma humanus sanguis ingustatur (Scorpia. cap. 7) . Ignotus vero libri de Spectaculis, post Cypriani opera editi, 1025D auctor describit quomodo impium illud sacrificium fieri solebat: Plura, inquit, prosequi quid est necesse, vel sacrificiorum in ludis genera monstrosa describere? Inter quae nonnunquam et homo fit hostia latrocinio sacerdotis, dum cruor etiam de jugulo calidus acceptus patera, dum adhuc fervet, et quasi sitienti idolo in faciem jactatus, crudeliter propinatur (Auct. lib. de Spectac.) . Nos vero de hoc tam absurdo, quam crudeli sacrificio disputavimus in nostra de Minutii Octavii dissertatione (Dissertat. in Minut., cap. 9. art. 3 et 4) , ubi etiam egimus de iis, qui comitiali morbo laborantes, potato jugulatorum in his spectaculis hominum sanguine medicinam quaerebant. Nam hi, uti ait Tertullianus, munere in arena noxiorum 1026A jugulatorum sanguinem recentem avida siti comitiali morbo medentes auferunt (Tertullian. Apologet., c. 9, p. 321) . Quis autem, nisi immanis ac ferreus homo, tali remedio, ac aliorum hominum crudeli interitu, vitae suae consulere non horreat?

Ab horum vero inhumanitate non procul aberant ferae illae gentes, quae sanguinis, ex membris suis eliciti, potu foedera inter se feriebant et confirmabant. At hujus plane barbari moris testem Herodotum his Tertullianus citat verbis: Legite necubi relatum sit (est apud Herodotum opinor) defusum brachiis sanguinem ex alterutro degustatum nationes quasdam foederi comparasse (Ibid. et seqq.) . At his ille verbis, apud Herodotum opinor, satis aperte significat se isthaec ex memoria ita recitasse; ut omnino 1026B securus non fuerit an illa ab ipso Herodoto vel alio scriptore litteris mandata sint. Verumtamen eumdem Herodotum certo citare poterat; nam in primo suo libro haec narrat de Lydis: Ὃρκια δὲ ποιέεται ταῦτα τὰ ἔθνεα, τὰ πέρ τε ἕλληνες, καὶ πρὸς τούτοισι ἐπεὰν τοὺς βραχίονας ἐπιτάμωνται ἐς τὴν αἰμοῤῥοίην, τὸ αἷμα ἀναλείχουσι ἀλλήλων. Ineunt autem hae gentes foedera cum coetera, ritu Graecorum, tum cruentando brachia vulneribus, sponte susceptis, et mutuum sanguinem delingendo (Herodot., lib. I, § 74) . De Scythis autem alio in libro: Όρκια δὲ, inquit, ποιεονται Σκύθαι ὧδε πρὸς τῶν ἂν ποιέωνται· ἐς κύλικα μεγάλην κεραμίνην οἶνον ἐγχέαντες, αἷμα συμμίσγουσι τῶν τὰ ὅρκια ταμνομένων, τύψαντες ὑπέατι, ἣ ἐπιταμόντες μαχαίρῃ σμικρὸν τοῦ σώματος· καὶ ἔπειτα ἀποβάψαντες ἐς τὴν κύλικα ἀκινάκεα, 1026C καὶ οἰστοὺς, καὶ σάγαριν, καὶ ἀκόντιον· ἐπεὰν δὲ ταῦτα ποιήσωσι, κατεύχονται πόλλα, καὶ ἔπειτα ἀποπίνουσι αὐτοί τε οἱ τὸ ὅρκιον ποιευμένοι, καὶ τῶν ἐπομένων οἱ πλείστου ἄξιοι. Foedera cum quibuscumque Scythae hoc modo ineunt; infuso in grandem calicem fictilem vino, commiscent eorum sanguinem qui feriunt foedus, percutientes cultello, aut incidentes gladio aliquantulum corporis. Deinde in calice tingunt acinacem, sagittas, securim, jaculum. Haec ubi fecerunt, sese multis verbis devovent, postea vinum epotant non modo ii, qui foedus fecerunt, sed etiam comites ii, qui sunt maximae dignitatis (Idem, lib. IV. § 70) .

Poterat ergo Tertullianus hunc antiquum scriptorem haud dubitanter opinionis suae assertorem advocare, atque eo potiori jure, quod suffragatorem 1026D habeat Lucianum (Lucian. Dialog. Toxar. seu de amicit. pag. 630) . Nam testatum hic facit Scythas in calicem ex incisis digitis sanguinem distillasse, ac intincta gladiorum suorum cuspide, simul bibisse, atque ita pepigisse foedus, quod postea dirimere nemini licebat. De quibusdam vero populis, Axiacarum vicinis, haec Pomponius Mela memoriae prodidit: Bella coedesque amant; mosque est bellantibus cruorem ejus, quem primum interemerunt, ipsis e vulneribus ebibere . . . . . . Ne foedera quidem incruenta sunt. Sauciant se, qui paciscuntur, exemptumque sanguinem ubi permiscuere, degustant. Id putant mansurae fidei pignus certissimum (Pompon. Mel. lib. II de Situ orb. c. 1. pag. 27) .

1027A Ad haec vero Cornelius Tacitus, ubi de foedere inter Rhadamistum et Mithridatem: Mos est, inquit, regibus, quoties in societatem coeunt, implicare dextras, pollicesque inter se vincire, nodoque praestringere. Mox ubi sanguis in artus extremos se effuderit, levi ictu cruorem eliciunt, atque invicem lambunt. Id foedus arcanum habetur, quasi mutuo cruore sacratum (Corn. Tacit. lib. XII Annal. post med.) .

Quid plura? Valerius Maximus de Sariastre, seu Tigrane Minore, qui relicto patre suo, ad Pompeium Magnum, ac deinde ab eodem Pompeio ad patrem suum defecerat, haec scribit: Sariaster adversus patrem suum Tigranem, Armeniae regem, ita cum amicis consensit, ut omnes dextris manibus sanguinem mitterent, atque eum invicem sorberent (Val. 1027B Max. lib. IX. cap. 11. exter. § 3) .

Neque humaniores Romani ab hac barbarie ferisque moribus longe aberant. Etenim nescio quid, ait Tertullianus, et sub Catilina tale degustatum est (Tertullian. Apologet. cap. 9. pag. 321) , nimirum quando contra Rempublicam conjuravit, ut alibi ostendimus (Dissertat. in Minut. Octav. c. 9. art. 4) .

Mos porro ille, humanitatis plane expers, viguit non modo in profanis, sed sacris etiam gentilium coetibus, nec tantum in remotis a Tertulliano barbaris gentibus, sed in ipsa quoque Africa, eoque ipso tempore, quo hunc Apologeticum scribebat. De iis enimvero, qui Bellonae mysteriis initiabantur, hunc loquitur in modum: Hodie istic Bellonae sacratos sanguis de femore proscisso in palmulam exceptus, esui 1027C datus signat (Tertullian. ibid.) . At in omnibus nostris exemplaribus manuscriptis pro sacratos . . . . esui legimus sacratus . . . . et sui. Sed nullus horum verborum sensus. In editionibus Rigaltio vetustioribus, sacratus . . . . . et suis datus signatis. Sed vix meliorem inde sensum efficias. Corruptus igitur fuit hic Tertulliani locus, et ad illum sanandum quidam pro et sui, vel et suis, sive esui, legi volunt haustui. Et id quidem de sanguine in palmulam excepto, melius quam esui dici potest. Neque nos quidem huic conjecturae multum repugnabimus, si adhuc sacratos pro sacratus, emendandum esse ostendas. Nam Minutius Felix (Minut. Octav.) , qui plura ex hoc libro delibavit, Tertulliani sensum his expressit verbis, ubi sicut ille ethnicis objectat: Bellonam sacrum 1027D suum haustu humani cruoris imbuere. Videsis quae in nostra de hujus libro dissertatione annotavimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 9. art. 4. et cap. 20 art. 3) .

Ethnicos porro, ut falsi criminis accusare Christianos magis, si unquam fieri poterat, magisque puderet, iis horrendum aliud crimen honestis, prout res postulabat, verbis exprobravit. Sed illud nec a nobis nominandum, multo minus explicandum, quod satyrici tamen poetae manifestum satis faciunt, et passim insectantur (Tertullian. Apologet. cap. 9. pag. 323. et lib. I ad Nation. cap. 15. pag. 580) .