Articulus V. Ostenditur quomodo humanis carnibus vescerentur gladiatores, Scythae, Messagetae, et Derbices, qui suscepta religione christiana, ab his discesserunt feris moribus.

1028A

Pergit Tertullianus, planumque omnibus facit ethnicos non solum bibisse hominum sanguinem, sed illorum etiam pastos esse carnibus. Primum enim gladiatores, post finita spectacula, de arena, inquit, ferinis obsoniis coenant (Tertullian. Apologet. cap. 9. pag. 322) , id est, coenantes vescuntur carnibus ferarum, quas paulo ante in circo interfecerant. Atqui ferae illae crudas hominum, a se in iisdem spectaculis trucidatorum, carnes proxime devoratas, nondum digerere potuerant. Ab his itaque crudelissimis 1028B gladiatoribus ipsorum ursorum, sicut Auctor noster loquitur, alvei appetuntur, cruditantes adhuc de visceribus humanis (Ibid.) . Et ita quidem in Rigaltii editione: sed in antiquioribus pro verbo cruditantes, legimus trucidantibus; mendose omnino: in manuscriptis vero nostris et aliis codicibus constanter habetur, cruditantibus adhuc de visceribus humanis, sive adhuc crudis, nondumque in ursorum, qui ea voraverant, alvo et ventre digestis. Utrum autem haec vera sit lectio, quis certo sine correctioris alicujus codicis ope definire audeat? At quaecumque sit, satis patet Tertullianum nihil aliud significasse, nisi a gladiatoribus appeti ac mandi carnes ursorum, qui paulo ante hominum viscera et carnes devoraverant, et idcirco in eorum stomacho erant adhuc indigesta.

1028C At nonne, inquies, corruptum quoque est nomen alvei, ac scribendum potius alvi, qui ciborum sunt receptacula. Non absurde quidem, si dixeris meliorem partem pro toto a Tertulliano accipi, hancque emendationem quodam saltem codice probaveris. Non enim ursorum duntaxat alvi, sed aliae etiam illorum carnes comedi solebant, quemadmodum colligi potest ex Apuleii verbis, quibus magnificentissimum gladiatorii ludi apparatum describit: Ursam, inquit, quae caeteris sarcina corporis praevalebat, quasi cibo parandam, portamus ad nostrum receptaculum (Apuleii lib. IV Metamor. pag. 59) . Quid ergo vetat quominus communem omnium codicum retineamus vocem alvei, qua significentur, vasa, in 1028D quibus semicoctae tantum erant ursorum carnes, quas gladiatores tanta aviditate appetitas comedebant? Quamobrem Tertullianus inde concludit: Ructatur proinde ab homine caro ursi, pasta de homine (Tertullian. Apologet. cap. 9. pag. 323) , a quo paulo antea occisus fuerat.

Verum hisce gladiatoribus longe immaniores alii procul dubio erant, de quibus ille non ita quidem affirmate, sed hunc duntaxat in modum loquitur: Aiunt et apud quosdam gentiles Scytharum defunctum quemque a suis comedi (Ibid.) . At sane istud haud dubitanter pronuntiare poterat. Ex Strabone enimvero discimus hospites immolatos fuisse a Scythis, qui illorum carnes mandebant, ac poculorum loco 1029A utebantur eorum calvariis (Strab. lib. VII Geogr. p. 298) . Tum paulo post de Massagetis, Scytharum aut populis, aut vicinis, haec memorat: θάνατος δὲ νομίζεται παρ᾽ αὐτοῖς ἄριστος, ὅταν γηράσαντες κατακοπῶσι μετὰ τῶν προβατείων κρεῶν καὶ ἄναμιξ βρωθῶσι: Mortis genus optimum censent, si senio confecti cum carnibus ovilis concidantur, unaque devorentur (Ibid. pag. 513) . Strabonem vero sequitur Eusebius, qui Massagetis adjunxit Derbices, tradiditque ab utrisque immolatos, quos eariores habebant, aetate jam effoetos parentes, eorumque usos carnibus, tanquam epulis lautissimis (Euseb. lib. III Praepar. Evang. cap. 4. pag. 11) . Si quid vero clarius expressum desideras, adi Plinium (Plin. lib. VI natur. Hist. cap. 17) , et qui eum sequitur, Solinum (Solin. cap. 15. pag. 34) , qui diserte 1029B affirmant anthropophagos esse Scythas, humanis corporibus vescentes. Ab Herodoto quoque disces Melanchaenos, a nigra veste sic dictos, Scythicis vixisse institutis, solitosque carne vesci humana (Herodot. lib. IV. § 107) . Huc accedit Mela, quem audire poteris haec narrantem: Pocula ut Essedones parentum, ita inimicissimorum capitibus expoliunt. Apud antropophagos ipsae etiam epulae visceribus humanis apparantur (Mel. lib. II de Sit. orb. cap. 1. pag. 27) .

Eusebius porro, jam a nobis laudatus, ibidem asseruit Massagetas ac Derbices, ubi primum christianae religioni nomen dederunt, ab his discessisse feris inhumanisque moribus (Euseb. loc. cit.) . Caeterum in nostra de Minutii Felicis libro dissertatione (Dissertat. 1029C in Minut. Octav. cap. 9. art. 2) , et aliis locis ibi citatis, ostendimus Christianos nunquam hujus antropophagiae, sed solos gentiles reipsa conscios fuisse et reos.