Articulus II. Christianos immerito laesae majestatis humauae accusari, quia nolebant pro imperatoris salute sacrificare diis gentilium, aut eos precari, qui nec sua templa, nec se ipsos tutari poterant, nec imperatoris dare aut conservare salutem, sed solus Deus omnipotens, a quo Christiani poterant eam suis impetrare precibus.

1043C

Tot rationum momentis satis demonstratum est Christianos, qui toto animo Deum pro imperatorum salute quotidie orabant, laesae eorum majestatis non esse reos. Quod ergo contra opponere poterant gentiles, nisi imbecillia prorsus argumenta, absurdasque cavillationes, quae ruunt se ipsis et funditus concidunt? Ne quid tamen, sicuti Tertullianus noster, intactum relinquamus, ea examinanda sunt, ut manifestius 1043D cuilibet fiat quanta iniquitate iidem Christiani suam propter religionem vexarentur, atque opprimerentur.

Objiciebant itaque ethnici illos laesae majestatis humanae convinci, quia pro imperatorum salute falsis illorum diis sacrificare vel eos precari pertinaciter recusabant. Sed quibusnam, ait Tertullianus, ita sacrificandum est (Tertullian. Apologet. cap. 29, p. 438) . Nonne iis, qui possunt salutem cuilibet homini, atque etiam imperatoribus impertiri? Atqui eorumdem ethnicorum dii, neque imperatoribus neque ulli homini illam conferre possunt. Nam hi dii vel daemones sunt, atque ut superius dictum, pessimi spiritus, perditi ac damnati, vel potius mortui homines, quemadmodum 1044A ethnici propria conscientia compertum habebant, et nos infra ostendemus. Christiani igitur a neutris salutem imperatorum nec poterant sperare, nec petere debebant.

Quo enim modo falsi illi dii eam dare poterant, qui nunquam potuerunt aut se ipsos, aut sua templa et simulacra a furibus, aut temporum injuriis tutari? Quapropter ad ea servanda indigebant militum, uti ait Auctor noster, excubiis, id est, diurna nocturnaque illorum custodia. Tertulliano autem plane suffragatur auctor epistolae ad Diognetum, haec ethnicis jure ac merito sic exprobrantem, Τοὺς μὲν λιθινοὺς καὶ ὀστρακίνους σέβοντες ἀφυλάκτους, τοὺς δὲ ἀργυρέους καὶ χρυσοὺς ἐγκλείοντες ταῖς νυξὶ, καὶ ταῖς ἡμέραις φύλακας παρακαθίσαντες ἳνα μὴ κλαπῶσιν: Deos lapideos quidem, 1044B et testaceos veneramini, custodibus carentes; argenteos autem et aureos includitis noctu, ac interdiu custodes apponitis, ne furto auferantur (Epist. ad Diog. post init. pag. 495) . Recte ergo Tertullianus hasce excubias christiano militi vetitas esse sic pronuntiat: Excubabit pro templis quibus renuntiavit, et coenabit illic ubi apostolo non placet, et quos interdiu exorcismis fugavit, nimirum daemones et gentilium deos, noctibus defensabit incumbens et requiescens super pilum (Tertullian. de Coron. cap. 11) . Aliae editiones super luncho, sive lancea, qua perfossum est latus Christi. Cernis profecto qua ethnici ratione pro diis suis excubarent vigilarentque. Sed hi custodes, quantumlibet vigiles, impedire non potuerunt quominus illorum templa et simulacra spoliata, rapta, ac plurimis 1044C ludibrio despectuique fuerint. Verumtamen gentiles persuasum utique habebant haec simulacra ipsosmet deos suos esse, aut eorum certe domicilium, sedem et habitationem. Plura autem de iis alibi annotavimus (Dissertat. in Arnob. cap. 20, art. 5, et in Lactant., cap. 35, art. 5) et adhuc infra dicemus.

Fac tamen, si velis, gentiles non credidisse haec simulacra esse deos, sed iis tantum repraesentari, quid inde proficies? Constat enim hos ipsos met gentilium deos, quicumque fuerint, ad nutum arbitriumque pependisse imperatoris. Et id quidem multi, ut superius ostendimus, experti sunt. Quin etiam plures dii, sicuti aiebat Tertullianus, habuerunt Caesarem iratum (Tertullian. Apologet. cap, 29, pag. 439) , qui videlicet non solum illorum fana et statuas aedificari, sed ipsos pro diis haberi prohibuerat. Nihil autem 1044D absurdius, quam a diis imperatori subjectis salutem illius petere, qui suam potius ab illo, quam hic ab illis poterat obtinere. Quapropter Tertullianus eosdem ethnicos his compellat verbis: Sed vos irreligiosi, qui eam salutem quaeritis ubi non est; petitis a quibus dari non potest (Ibid. p. 440) . Ita quidem in nostris codicibus, et editionibus antiquis. At Rigaltius contra illorum omnium auctoritatem scribi jussit, religiosi, haud dubie quia putabat illos ibi religiosos ironice appellari. Sed licetne hanc ob conjecturam auctoritate propria textum auctoris immutare, atque tum maxime quando utriusque lectionis idem est sensus?

Rursus autem ille demonstrat Christianos magis, quam gentiles, de imperatoris sui salute esse sollicitos 1045A (Ibid., cap. 33, pag. 448) , utpote qui exploratum habebant illum a vero Deo suo fuisse electum. Etenim inde, inquit, potestas illi, unde spiritus et vita (Ibid., cap. 30, p. 442) . At illud non tantum naturali lumine agnoverat, sed a divino spiritu afflatis nostris scriptoribus (Idem, lib. I de Praescript. c. 2) . Reges namque ipsos Salomon, in Sapientiae, sicut ille ait, libro sic alloquitur: Data est a Domino potestas vobis, et virtus ab altissimo (Sapient., cap. VI, 4) . Paulus vero ad Romanos scripsit: Non est potestas, nisi a Deo, quae autem sunt, a Deo ordinatae sunt (ad Rom., cap. XIII) . Tertullianus igitur jure sane merito hinc concludit: Noster est magis Caesar, a nostro Deo constitutus (Tertullian. Apologet. cap. 33, p. 448) , quam ulli gentilium dii, qui nullum caesarem aut imperatorem facere unquam 1045B potuerunt. Plus igitur ad imperatoris salutem confert Christianus Deum suum, a quo ille institutus est, rogando, quam ethnicus orando commentitios deos suos, qui nec imperatori, nec ulli homini possunt vel minimum quidem beneficium tribuere.