Articulus IV. Christianos perperam ab ethnicis laesae majestatis humanae idcirco insimulari, quod imperatores vocare deos nollent: ipsum imperatorem suae infirmitatis admonitum fuisse in maxima triumphi gloria: recusatum ab Augusto Caesare dei ac domini cognomen: imperatores a Christianis dominos voce communi appellatos: nefas gentilibus fuisse imperatorem ante mortem et apotheosim deum dicere.

1047C

Nulla certe major erat perversitas, quam gentilium, qui Christianis dicam laesae majestatis idcirco scribebant, quod imperatores deos vocare, aut divinis afficere honoribus plane recusarent. Nam ut scite Tertullianus arguit: Negat illum imperatorem, qui deum dicit. Nisi homo, non est imperator (Tertullian. Apologet., cap. 33, p. 449) . Inficiari enim quis potest, ex patre ac matre homine genitum imperatorem, esse non posse Deum, qui aeternus sit omnino oportet? Christiani ergo, qui foedissimam ethnicorum, 1047D imperatores suos deos appellantium, adulationem merito detestabantur, non poterant laesae majestatis humanae hanc ob caussam ab ullo postulari.

Quin etiam Tertullianus celeberrimo triumphantis imperatoris exemplo ethnicos, qui illum vocare deum consueverant, turpissimi mendacii apertissime convincit. Etenim in hoc summo humanae gloriae apice, sive ut ille loquitur, in triumphi sui sublimissimo curru, infirmitatis suae, admonetur. Suggeritur enim ei a tergo: Respice post te, hominem te memento (Ibid.) . Tacet autem quis fuerit ille, qui haec suggerebat; haud dubie quia tunc tam cunctis notus erat, quam paucis hodie cognitus. At is Tzetze vocatur famulus, servus, 1048A et minister publicus. De triumphali enimvero curru, illoque monitore haec cecinit:

Καὶ πῶς ἐπὶ τοῦ ἅρματος δημόσιος οἰκέτης,
Ὄπισθεν τοῦτον ἴσταται τὸν στέφανον ἀνέχων,
Καὶ λέγων τούτῳ πρός τε οὗς· καὶ τὸ κατόπιν βλέπε
Et quomodo in curru publicus minister,
Pone hunc stat, coronam sustinens,
Et dicens hunc in aurem, et quid a tergo est, respice. (Tzetz. chiliad. 13, § 461.)
Plinius vero illum appellat invidiae et gloriae medicum: Currus, inquit, triumphantium sub his pendens, defendit medicus invidiae; jubetque eosdem respicere similis medicina linguae, ne sit exorata a tergo fortuna, gloriae carnifex (Plin, lib. XXVIII natur. Hist., c. 4. p. 570) . At si sanus et integer sit hic Plinii locus, ibi significat invidiam, quam triumphantes facere 1048B aliis solebant, aut vanae gloriae vitium, quo fascinari poterant, sanari medicina linguae adstantis servi, qui triumphantem humanae suae conditionis admonebat. Nam idem Plinius alibi aperte dixit coronam triumphantis a servo sustineri (Ibid., lib. XXXIII, cap. 1) .

Verum quia priori loco fortuna vocatur gloriae carnifex, hinc fortasse Isidorus in animum induxit monitorem illum non servum fuisse, sed carnificem: Triumphantes a carnifice, inquit, contingebantur, ut ad tantum fastigium evecti, mediocritatis humanae commonerentur (Isidor., lib. XVIII Origin., cap. 2, p. 156) . Sed melius procul dubio ab Hieronymo simpliciter nuncupatur comes, qui medias inter populorum acclamationes in aurem triumphanti memorata a Tertulliano verba suggerebat. Ad Paulam quippe 1048C scripsit: Triumphantibus in curru retro comes adhaerebat, per singulas acclamationes civium dicens: Hominem te memento (Hieronym., epist. 22, ad Paul.) . Atqui si imperator in tanta triumphi pompa debebat humanitatis suae reminisci, quanto magis per totum viae suae cursum. Non poterant ergo Christiani ullum imperatorem vocare Deum; quando quidem, ut recte ait Tertullianus, nesciebant mentiri, aut illum deridere non audebant (Tertullian. Apologet., cap. 35, p. 449) .

Instat adhuc: Augustus, tametsi romani imperii, jam a Julio Caesare fundati, formator, ne dominum quidem, multo minus deum, dici se volebat (Ibid., c. 34, p. 450) . Testem vero hujusce moderationis si desideres, Suetonium advocabimus, qui haec de 1048D eodem Augusto memoriae prodidit: Domini appellationem, ut maledictum et opprobrium semper, exhorruit. Cum, spectante eo ludos, pronuntiatum esset in mimo: O Dominum aequum et bonum! et universi, quasi de ipso dictum exsultantes comprobassent, et statim manu vultuque indecoras saltationes repressit, et in sequenti die gravissimo corripuit edicto, dominumque se post haec appellari, ne a liberis quidem, aut nepotibus suis vel serio vel joco passus est, atque hujusmodi blanditias etiam inter ipsos prohibuit (Sueton. in Vit. August., § 53) .

Sed contra insurget aliquis, nobisque alium citabit testem Cornelium Tacitum, qui litteris quoque mandavit varios post ejusdem Augusti mortem sparsos fuisse rumores, atque ab illo nihil deorum honoribus 1049A relictum, cum se templis, et effigie numinum per flamines et sacerdotes coli voluit (Cornel. Tacit., lib. I de Annal. post init.) . Verum huic utique responderi potest aliis Suetonii verbis: Templa quamvis sciret etiam proconsulibus decerni solere, in nulla tamen provincia, nisi communi suo Romaeque nomine recepit. Nam in urbe quidem pertinacissime abstinuit hoc honore (Sueton. in Vita August.,§ 52) . Itaque etiamsi id, de quo postea agendum, ille passus sit; non minus tamen constat rejectam ab ipso domini appellationem, quam ejus successores avidissime corripuerunt. Nam Plinius Secundus, quamvis ethnicus, in suo ad Trajanum imperatorem Panegyrico palam asseruit elapsum esse tempus, quo imperatori, tanquam deo et numini, adulatores ignavi blandiebantur: Non enim 1049B de tyranno, inquit, sed de cive, non de domino, sed de parente loquimur (Plin., Panegyr. Trajan., init.). Christiani igitur potiori jure nolebant imperatorem vocare deum; quia, sicut ait Auctor noster, hoc solius veri Dei est cognomen (Tertullian., Apologet., cap. 34, p. 449) , quemadmodum alibi animadvertimus (Dissertat. in Lactant., cap. 12, art. 1) .

Quia vero jam longo usu receptum erat, ut domini nomen imperatoribus aliisque tribueretur, hinc Tertullianus: Dicam plane, inquit, imperatorem dominum, sed voce communi, quando non cogor ut dominum, Dei vice, dicam (Tertull. ibid.) . Sed Rigaltius haec duo verba, voce communi, abstulit, tum quia acceperat ea in codice Fuldensi non haberi; tum quia notam, ut ipsi videtur, sapiunt de margine excerptam. At 1049C illa verba in omnibus nostris et aliis, sive editis, sive manuscriptis exemplaribus occurrunt. Nullus autem dubitandi locus est, quin plures antiquitate sua Fuldensem superent. Quomodo igitur ex margine in textum illa intrudi potuerunt? Nonne etiam optimum sensum, et Auctoris proposito convenientem efficiunt? Imperatorem, inquit, appello dominum, quando non cogor hoc nomine illum tanquam Deum agnoscere, sed quando nomen illud profero voce communi, seu vulgari significatu, quo filius patrem, herum servus, aliique alios homines vocare solent. Quam communis autem ac popularis esset haec appellatio, vel ex solo Martiale disces:

E serva scis te genitum, blandeque fateris,
Cum dicis dominum, Sosibiane, patrem.
1049D Alibi vero:

Cum voco te dominum, noli tibi, Cinna, placere,
Saepe etiam servum sic resaluto meum. (Martial. lib. I, epigram. 82.)
Sed haec trita, omnibusque passim obvia, fusius probare prorsus taederet. Eo igitur sensu vulgari et communi imperatorem, pergit Auctor noster, appello Dominum, sed caeterum liber sum illi, nec illius servus. Nam Dominus meus, inquit, unus est Deus, omnipotens, et aeternus, idem qui et ipsius imperatoris Dominus, et cui proinde tam ille, quam caeteri homines servire debent (Tertullian. Apologet., cap 34, pag. 449) .

Patris porro nomen Auctor noster longe gratius 1050A esse fatetur, quam domini; quia hoc potestatis, illud pietatis nomen est. Quapropter hanc ille ex jam dictis elicit conclusionem: Tanto abest ut imperator deus debeat dici, quod credi non potest, non modo turpissima, sed et perniciosa adulatione, sed tanquam si habens imperatorem, alterum appelles (Ibid.) . Verum haec verba, quod credi non potest, inutilia haud dubie visa sunt Rigaltio, qui illa contra omnium codicum, sive editorum sive ineditorum, fidem excidit. Siccine igitur fas illi fuit sua auctoritate ex Tertulliani textu ea omnia amputare quae superflua sibi videbantur? Nonne hic est illius sensus: imperator pater patriae esse debet, at hoc nomen longe gratius est, quam domini. Imperatorem ergo Deum, quod eum esse credi non potest, dicere non debes. Nam 1050B hac turpissima et perniciosa adulatione significas te alterum habere imperatorem, qui Deus non sit, sed homo, qui tibi homini imperet.

Denique si gentiles legibus moribusque suis stetissent, fas illis non erat ullum imperatorem vocare deum, nisi post ejus mortem, et apotheosim, sive in deos senatusconsulto, ut supra vidimus, relationem. Etenim maledictum est, ait Tertullianus, ante apotheosim deum Caesarem nuncupare (Ibid.) . Solemnem vero hujus apotheosis pompam praeter caeteros accurate descripsit Herodianus, nosque prius admonet in Romanorum more positum ut imperatores a successoribus suis consecrarentur, atque ita declararentur inter deos relati (Herodian. Histor. sui tempor. p. 540) . Antea igitur fas nulli erat illos vocare deos. 1050C Quocirca Cornelius Tacitus decimo quinto Annalium suorum libro finem his verbis imponit: Deum honor principi non ante habetur, quam agere inter mortales desierit (Tacit. lib. XV Annal. in fin.) . Recte ergo Tertullianus alio in libro: Sed non dicimus, inquit, deum imperatorem. Super hoc enim, quod vulgo aiunt, sannam facitis. Imo qui deum Caesarem dicitis, et deridetis dicendo quod non est, et male dicitis, quia non vult esse quod dicitis; mavult enim vivere, quam deus fieri (Tertul. lib. I ad Nati. cap. 18, p. 583) . Quia enim post suam tantum mortem deus esse poterat, malebat utique vivere, quam vitam ponere, ac postea fieri deus, sive potius hoc mendaci prorsus titulo decorari. Christiani ergo laesae majestatis humanae rei, vel publici hostes summa sine injustitia dici ideo 1050D non poterant, quod nollent imperatorem appellare Deum. Nam haec appellatio illi soli competit, qui non homo, sed aeternus et immortalis est.