Articulus III. Ostenditur ethnicos fuisse revera publicos hostes imperatoris, quem palam vexabant dicteriis, ac conviciis, quorum testis erat Tiberis, et schola bestiarum; et qui novi ac novi Caesaris scenam semper optabant, ac tum etiam cum ei acclamarent: De nostris annis augeat tibi Jupiter annos.

1057C Satis Tertullianus non habuit ipsa luce clarius demonstrasse Christianos non esse publicos aut imperatoris aut reipublicae hostes: sed palam ac perspicue ostendit ipsosmet gentiles in hoc ipso genere offendisse, in quo alios plane immerito reprehendebant. Neque alienos quidem, vel longe remotos testes advocat: sed ipsos, inquit, Quirites, Romanos, ipsam vernaculam septem collium, hoc est, urbis Romae plebem convenio, an alicui Caesari parcat lingua romana (Tertullian. Apologet., cap. 35, p. 454) , id est, parcat dicteriis, sannis, conviciis et contumeliis, quibus imperatores suos insectabantur. Tantarum enimvero contumeliarum, ait ille, testis est Tiberis et schola bestiarum (Ibid.) . Sed quodnam, rogabit aliquis, potuit esse istud Tiberis fluvii testimonium? Respondent 1057D nonnulli eo nomine designari nautas ripam hujus fluvii incolentes, feros procacesque homines, qui penuriae tempore, et deficiente frumento, solebant in ipsum Caesarem petulantissima lingua invehi. Verum haec explicatio vix ulli probabitur, nec menti Tertulliani videtur convenire. Alii opinantur Tiberis nomine denotari pontem, vel locum quemdam, ex quo maledici et obtrectatores projiciebantur in Tiberim; sed id forsitan non melius. Nobis itaque facilius persuadebis Tertullianum alludere ad statuas quasdam, in publicis Romae locis, et in Tiberis ripa positas, ad quas mordaces hujuscemodi libelli affigebantur. Alibi siquidem ipse Tertullianus: Vanitatis, ait, sacrilegia conveniam, et ipsius vernaculae 1058A gentis irreverentiam recognoscam, et festivos libellos, quos statuae sciunt, et illa obliqua nonnunquam dicta a concilio, atque maledicta quae circi sonant: si non armis, lingua semper rebelles estis (Idem, lib. I ad Nati., cap. 17, p. 583) . Nonne enim ibi aliis verbis illa duo indicat, quae ab eo Tiberis et schola bestiarum in Apologetico vocantur? Festivi quippe libelli in imperatoris contumeliam appendebantur statuis, quae in publicis locis, Tiberi procul dubio vicinis, collocatae fuerant. Atque hinc Tiberis horum festive et contumeliose dictorum testis dici potuit.

Ad bestiarum autem scholam quod spectat, non deerunt fortasse, qui putent eo nomine designari illarum caveam, in cujus janua inscribebantur illa facete et acute dicta, quibus imperatores pungebant. 1058B Quid tamen, si schola bestiarum, seu forte bestiariorum sumatur pro toto circo, de quo mox a Tertulliano dictum audivimus: Maledicta circi sonant? Vix enim alibi gentiles majore licentia, amarioribus dicteriis, ac magis scurrili dicacitate imperatores suos laedere consueverant. Visne id, quod satis tamen notum est, aliquibus exemplis probari? Audi haec Suetonii de Augusto Caesare, etsi optimo principe, verba: Populus quondam universus ludorum die, et accepit in contumeliam ejus, et assensu maximo comprobavit versum in scena pronuntiatum de gallo Matris deum tympanizante (Sueton. in Vita August., § 68) :

Videsne ut cinaedus orbem digito temperet.
Postea vero de Tiberio imperatore: Urebant insuper anxiam mentem varia undique convicia, nullo non 1058C damnatorum omne probi genus coram, vel per libellos in orchestra positos ingerente (Idem, lib. III, in Vit. Tiberii, § 66) . Julius autem Capitolinus haec de Vero imperatore narrat: Circensium tantam curam habuit, ut frequenter provincialibus litteras caussa circensium et miserit et acceperit. Denique etiam praesens, et cum Marco sedens, multas a Venetianis est passus injurias, quod turpissime contra eos faceret (Jul. Capitol. in Vita Veri, pag. 306) . Sed haec, quae tam saepe obtigerunt, fusius prosequi quid necesse est?

Urget Tertullianus: Si quae cordis animique humani fenestra ad scrutandos sensus ejus intimos pateret, tunc certe agnosceremus quantis omnes votis optabant, novi ac novi Caesaris scenam, hoc est, frequentem Caesaris mortem, et electionem alterius 1058D congiario dividendo praesidentis (Tertullian. Apologet., cap. 35, pag. 455) . Quidam autem legi vellent praesiderantis, sed levi conjectura, et contra codicum fidem. Tertullianus enim significat ethnicos semper optasse scenam novi Caesaris, qui congiario sive muneri, plerumque pecuniario, plebi aut militibus dividendo praeesset, aut se praesente dividi juberet. Mos quippe erat Caesaribus recens electis, aut ut eligi possent, hujusmodi munera populo largiri. Plura autem hujus largitionis exempla apud romanae historiae scriptores passim reperire est. Si quis tamen aliqua desiderat, ex his pauca seligemus. Claudius postero die, quo ad imperium a militibus raptus, potius quam electus fuit, armatos, ait Suetonius, pro concione 1059A jurare in nomen suum passus est, promisitque singulis quinadena sextertia, primus Caesarum fidem militis etiam praemio pigneratus (Sueton., in Vita Claudii, § 10) . Claudio autem mortuo, illatus est castris Nero, Cornelii Taciti verba sunt, et congruentia tempori praefatus, promisso donativo ad exemplum paternae largitionis, imperator consalutatur (Tacit. in fin. lib. XII Annal.) . Testatum vero Spartianus facit ab Adriano datum militibus duplicem ob imperii auspicia largitionem ( Spartian., in Vita Adriani post init.), et Lampridius alias ab Macrino, cum Antoninum Diadumenum imperatorem renuntiavit ( Lamprid., init. Vitae Anton. Diadum.). Cui autem haec satis non erunt, hic adeat Robertellum ( Robert., de Commod. praem., don. milit.), Pancirolum (Pancirol., in Nolit. imper. Orient., 1059B cap. 74) , et alios. Gentiles igitur lucro semper ducti, ut donativum saepius acciperent, regnantis Caesaris mortem, ac novi, cito tamen morituri scenam optabant.

Urget adhuc Auctor noster eo tempore ipsaque hora hanc scenam, mortemque Caesaris ab illis cupidius expetitam, cum ipsi acclamabant:

De nostris annis tibi Jupiter augeat annos;
Sed in nostris codicibus et editis vetustioribus legimus, rupta metri forma: De . . . . . augeat tibi Jupiter annos (Tertull. Apologet., cap. 35, p. 456) . At quoquo modo legatur, ibi Tertullianus innuit simulatam planeque mendacem fuisse hanc acclamationem gentilium, qui tum Caesaris mortem toto animo appetebant. Nec ullus ambigendi locus esse videtur, quin simili mendacio 1059C Ovidius Augusto Caesari acclamaverit hoc carmine:

Augeat imperium nostri Ducis, augeat annos. (Ovid. lib. I Fastor., v. 611.)
Verum si haec gentilium acclamatio simulata plane fuit, constat sincerissimum fuisse illud Ambrosii pro Valentiniano imperatore, licet mortuo, votum: Nec ego abnuo immatura obiisse aetate, quem nostrae vitae temporibus fulcire cuperemus, ut de nostris annis viveret, qui fungi non potuit suis (Ambros., de Obit. Valent., § 43, pag. 1186) . Nos vero olim observavimus ibi Ambrosium his verbis allusisse ad notatam a Tertulliano solemnem acclamandi formulam. Plures porro his similes, quibus longam Caesarum vitam optare ethnici videbantur, saepius legimus in eorum libris, qui vitas imperatorum Commodi, Pertinacis, 1059D Probi, Balbini, aliorumque scripserunt. Sed adire praeterea poteris Brissonium (Brisson., libr. I, de Formul. pag. 95 et seqq.) et Bernardini Ferrarii primum de acclamationibus et plausu librum (Ferrar., lib. II, de Acclam., cap. 19, 20 et seqq.) . Caeterum Tertullianus recte ex dictis colligit gentiles, qui hujusmodi vota de proxima imperatoris morte faciebant, reipsa fuisse et illius et reipublicae hostes publicos, uti adhuc ex iis patebit, quae in sequenti articulo dicenda sunt.