Articulus IV. Majores imperatorum hostes fuisse ethnicos proditores, Cassios, Nigros, Albinos, et alios, qui inter duas lauros Caesarem obsederunt; qui faucibus ejus exprimendis exercuerunt palaestricam; qui irruperunt in palatium, omnibus Sigeriis atque Partheniis audaciores; qui scelestarum partium socii ac plausores quotidie revelabantur; ac tandem qui astrologos, aruspices, augures et magos de imperatorum capite consultabant, ac tam falsa pro eorum salute faciebant vota, quam sincera Christiani.

1060A

Si laesae majestatis humanae rei fuerunt gentiles, qui mortem caesarum et imperatorum tam nefariis votis efflagitabant, longe gravius proculdubio in illos peccabant alii perduelles, atque ignavi proditores, qui vel ab eorum partibus defecerant, vel vita illis erepta tentarunt occupare tyrannidem. Ex illorum procul dubio numero fuerunt, memorati a Tertulliano 1060B (Tertullian., Apologet., cap. 35, pag. 457) Cassii, et Nigri, et Albini, id est, Cassius Clemens, Pescenninus Niger, et Albinus, qui moliti sunt in Severi imperatoris, ut supra vidimus (Supr., cap. 2, art. 1) , imperium invadere. Publici ergo hostes erant, et laesae majestatis humanae rei.

Ejusdem quoque sceleris ii aperte convincuntur, qui inter duas lauros, Tertulliani adhuc verba sunt, obsident Caesarem, qui faucibus ejus exprimendis palaestricam exercent (Tertullian., loc. cit.). Non obscure autem loqui videtur de Commodo imperatore, cujus vitae non semel insidiae instructae sunt. Primo enim Pompeianus, sive ut alii volunt, Quadratus vitae ejus insidiatus est, in angusto quodam introitu, sicuti in Dionis Epitome legitur (Dion., Epit., pag. 284) , aut 1060C ut ait Ammianus Marcellinus, in amphitheatri cavea (Marcell., libr. XXIX, pag. 550) , aut quemadmodum Herodianus tradidit, in aditu amphitheatri, et obscuro loco (Herodian., lib. I Hist. pag. 472) . At si in hoc amphitheatriaditu plantatae erant laurus, haud difficiliter intelligere est cur Commodus inter duas lauros obsessus dicatur. Verum quia id rigidioribus criticis facile non probatur, opinatus est Rigaltius his Auctoris nostri verbis designari lauretum variis (Idem, ibid.) , teste Herodiano, arboribus ac pulchra copiosaque lauro obsitum, quo, dum pestis Romae grassaretur, Commodus medicorum consilio secesserat. Non omnino forsitan inepte, nisi Herodianus dixisset non ibi, sed in amphitheatri aditu paratas fuisse eidem Commodo insidias. Quidam itaque suspicantur 1060D laurus nomine significari duo Commodi palatia, inter quae insidiator eum aggressus est. Laurus quippe, uti observat Plinius, janitrix erat Caesarum (Plin., lib. XV Hist. natur., cap. 30) . Expende, quaeso, quae ex his tribus explicationibus tibi magis arrideat, ac te pronuntiantem libenter audiemus. Quaecumque porro illa sit, evidentissime inde conficietur hunc vitae Caesaris insidiatorem fuisse hostem publicum.

Facilius haud dubie explicari possunt haec subsequentia Tertulliani verba: Qui faucibus ejus exprimendis palaestricam exercent (Tertullian., Apologet., cap. 35, pag. 457) . Nam denuo structae sunt eidem Commodo insidiae, quibus a Narcisso, athleta, ut ait Xiphilinus (Dion., Epit., pag. 384 et seqq.) , vel sicut 1061A scribit Herodianus (Herodian., Hist. lib. I, pag. 486 et seqq.) , a Narcisso audaci ac strenuo adolescente, sive quemadmodum narrat Aurelius Victor ( Aur. Vict., in Vita Commod.), validissimo athleta, seu veluti Lampridius testificatur, per athletam eum, quo exerceri solebat (Lamprid., in Vita Commod., pag. 315) , compressis faucibus strangulatus est.

Addit Tertullianus alios quoque ethnicos esse publicos hostes, reosque majestatis, qui in palatium irrumpunt (Tertullian., Apologet., cap 35, pag. 457) , ii videlicet perduelles sicarii, a quibus crudeliter occisus est Pertinax imperator, quemadmodum Herodianus (Herodian., lib. II Hist., pag. 598) , Capitolinus (Capitol, in Vit. Pertin., p. 318) , ac Xiphilinus (Dion., Epit., pag. 390) , litteris consignarunt. At hi, inquit, 1061B Auctor noster, omnibus Sigeriis atque Partheniis audaciores (Tertullian., loc. cit.), a quibus scilicet occisus fuit Domitianus imperator, sicut alibi ostendimus (Dissertat, in Luc. Caecil., cap. 6, art. 2) . Quapropter nihil nobis superest observandum, nisi ea Tertulliani verba plane incorrupta non videri. In antiquioribus enim nostris codicibus habetur tot Sigeriis, in quibusdam editionibus, Stephanis; haud dubie, quia Suetonius (Sueton., lib. VIII, in Vita Domitian., § 17) , nulla Sigerii facta mentione, narrat Domitianum primo quidem sauciatum fuisse a Stephano, ac postea a Clodiano, Parthenio et Saturio interemptum. Sed dictu difficile, cur ibi omissum fuerit nomen Sigerii, cujus diserte meminit non modo Xiphilinus (Xiphil., epit. Dion., pag. 335) , verum etiam Martialis duobus 1061C his carminibus:

Et sacro decies repetis palatia clivo
Sigeriosque modos, Partheniosque sonas. (Martial. lib. IV, epigram. 79.)
Valeat ergo Heraldi conjectura, qui primum quidem suspicatus est in Tertulliani textu legendum Sergiis, et melius, uti ipse ait, deinceps consultus, Chaereis, aut Corneliis. Nam his lectionibus adversatur nostrorum melioris notae codicum confirmata Martialis aliorumque testimonio auctoritas.

Praeterea Tertullianus asseverat illos etiam publicos hostes esse: Qui nunc scelestarum partium socii aut plausores quotidie revelantur (Tertullian., Apologet., cap. 35, pag. 458) . Et certe jam a nobis supra (Supr., cap. 2, art. 2) annotatum est his verbis 1061D designari Albianae factionis conscios fautoresque, qui in Severi imperatoris perniciem conjuraverant. Plenius quoque illud ibi enucleavimus; quod Auctor noster adjecit: Eadem officia dependunt, et qui astrologos et aruspices, et augures, et magos de Caesarum capite consultant (Tertullian., loc. cit. ). Cur enim eos tanta curiositate consulebant, nisi quia aut cogitabant de futura Caesarum morte, quam certe cupiebant brevi tempore futuram. Nam continenter ille dixit: Non ea mente de charis, id est, consanguineis atque parentibus, consulitur, qua de dominis (Tertullian., loc. cit. pag. 459) , quos sincere non diligimus. De primis siquidem curiosa est, ait ille, sollicitudo sanguinis, hoc est, illorum, quibus 1062A sanguine conjuncti sumus, quos quidem cupimus esse incolumes: alia vero servitutis, cujus jugum, sublato domino, quilibet servus cito citius discutere exoptat. Tuum tamen ne induxeris in animum primam de propinquorum salute consultationem Tertulliano probari. Non aliud quippe significat, nisi posteriorem de Caesarum interitu esse hac longe pejorem. Omnes enimvero magorum consultationes plane penitusque condemnat, utpote ab Angelis, inquit (Ibid.) , desertoribus, ut supra vidimus, proditas, et a Deo interdictas (Supr., art. 5) .

Quis porro non horreat immanem horum omnium perfidiam, qui sub ipsa usque impietatis eruptione et sacra faciebant pro salute imperatoris . . . . ut vota propria jam edicerent in aliena, nimirum imperatoris, solemnitate, 1062B et exemplum atque imaginem spei suae inaugurarent, nomen principis in corde mutantes (Tertullian., Apologet., c. 33, p. 459) , id est, ficta prorsus pro salute imperatoris, ac vera pro illius morte, et proximo ejus successore vota nuncupantes, illius nomen ore tenus, alterius autem intimo corde appellabant? Quid autem hac perfidia magis detestandum?

Mirari itaque satis non possumus temeritatem ethnicorum, qui cum tot exemplis hostes publici, et laesae majestatis rei fuerint, hujusce criminis Christianos plane innocentes impudentissime accusabant. Nullus enimvero inter tot perduelles hostesque publicos christianus unquam deprehensus est. Quocirca ad Scapulam Africae praesidem haec Tertullianus noster scripsit in verba: Circa majestatem imperatoris infamamur. 1062C tamen nunquam Albiniani, nec Nigriani, vel Cassiani inveniri potuerunt christiani; sed iidem ipsi, qui per genios eorum, sicut supra ostendimus, in pridie usque juraverant, qui pro salute eorum hostias et facerant et voverant, qui Christianos saepe damnaverant, hostes eorum sunt reperti. Christianus nullius est hostis, nedum imperatoris, quem sciens a Deo constitutum, necesse est ut et ipsum diligat, et revereatur, et honoret, et salvum velit cum toto romano imperio (Idem, lib. ad Scapul., cap. 2) . Sed haec satis a nobis supra explanata sunt.

Tam vera itaque erant Christianorum pro imperatorum salute, quam falsa gentilium vota, ac tanto studio et honore imperatores colebant, quanto iidem ethnici odio eos prosequebantur. Etenim pietas et religio 1062D et fides, inquit Auctor noster, imperatoribus debita, non in hujusmodi officiis consistit, quibus hostilitas magis ad velamentum sui potest fungi (Idem, Apologet., cap. 36, p. 460) , id est, quibus religio sub umbratili falsae pietatis larva potest perfidum, hostilemque occultare animum. At pietas et religio residet in iis moribus, quibus civilitas tam vere in imperatorem, quam circa omnes habet exhiberi. Ita quidem ex Woveriano codice, et quibusdam recentioribus editionibus. In antiquioribus vero, et nostris codicibus manuscriptis legitur, iis moribus, quibus divinitas imperat, tam vere, quam circa omnes, etc. (Ibid.) . Nonne autem tot vetustioris meliorisque notae codicum auctoritas majoris, quam unius Woveriani, est ponderis? 1063A Neque dixeris nomen civilitas, quo civium societas et concordia significatur, magis convenire Tertulliani proposito. De moribus enimvero loquitur a Deo imperatis, quibus religio et pietas in imperatorem omnesque alios exhiberi debet. Nam inde etiam evidentius demonstratur Christianos, qui Dei sui legibus non parere nefas ducebant, sincero animo imperatorem honoravisse, ac proinde nec hostes fuisse publicos, nec reos laesae majestatis humanae.