Articulus V. Quae sint illicitae factiones, ac quantum ab eis discrepet pia vivendi ratio Christianorum, qui immerito factiosi dicebantur, quia spectaculorum fugiebant voluptates, tamque licitas sectabantur, quam aliis prohibitis Epicurei et alii indulgebant.

1063B

Nullis unquam rationibus, etiam validissimis, sedari potuit implacabile gentilium in Christianos odium: sed magis magisque clamitabant illorum factionem, et imperatoribus et reipublicae plane contrariam, evellendam esse radicitus. Non obscure autem Tertullianus innuit factionis nomen in bonam malamque partem accipi (Tertullian., Apologet., cap. 38, p. 464) . Festus quoque, Factio, inquit, et factiosus initio honesta vocabula erant. Unde etiam factiones histrionum et quadrigarum dicuntur. Modo autem nomine factionis seditio, et arma vocantur (Fest., de Signif. verb. cap. 2, ad v. Factio) . Circensium etiam factionum, quas ethnici malas esse non putabant, mentio saepius facta est in Suetonii (Sueton., lib. V, de Claud., § 5, 1063C et lib. VIII, de Dom., cap. 7) , Cassiodori (Cassiod., lib. III Variar., epist. 41, pag. 56, col. 2) , aliorumque libris, et diversis inscriptionibus.

Tertullianus itaque ethnicos gravissimis hisce verbis castigat: Proinde nec paulo lenius inter licitas factiones sectam istam Christianorum deputari oportebat, a qua nihil tale committitur, quale de illicitis factionibus timeri solet (Tertullian., Apologet., cap. 38, p. 464) . Heraldus autem contra omnium, sive editorum, sive manuscriptorum codicum reclamationem legendum auguratur illicitas, non vero licitas factiones. Non enim aliud, inquit, sibi Tertullianus voluit, nisi leniorem videri quorumdam ethnicorum sententiam, qui existimabant Christianorum sectam legibus, contra factiones promulgatis, prohiberi; in hoc tamen illos errasse, 1063D quod hanc sectam in factionum illicitarum numero collocabant. Sed quid audeas contra unanimem codicum omnium consensum? Quid vero, si transposita sit particula nec, aut referenda ad nomen licitas, ita ut sit hic Auctoris nostri sensus: Ethnici falsissime Christianos hostes publicos esse clamabant. Nec paulo lenius ii cum illis agebant, a quibus numero adscribebantur non licitarum factionum, quibuscum nihil habebant commune, et a quibus nihil tale committitur, quale de illicitis factionibus timeri solet (Ibid.) .

Quo autem modo sectam Christianorum non esse illicitam probaverit, consideremus: Prohibendarum, ait, factionum caussa de providentia constat modestiae publicae, ne civitas in partes scinderetur (Ibid.) . In antiquioribus 1064A editis legimus, de providentia et modestia publica. Sed non ita bene, quando quidem Auctor noster declarat prohibendarum factionum hanc caussam esse, ut modestiae publicae provideatur ac consulatur. Modestia vero a latino Oratore sic definitur: Scientia earum rerum, quae agentur aut dicentur, loco suo collocandarum. Itaque videtur eadem vis ordinis, et collocationis fore . . . Sicut modestia haec, quam interpretamur, ut dixi, scientia sit opportunitatis idoneorum ad agendum temporum (Cicer., lib. I de Offic., pag. 370, lin. 47 et seqq.) . Eo autem sensu nomen modestiae sumptum videtur a Tertulliano nostro, qui idcirco malas factiones vetitas esse asseverat, ne turbato ordine rerum, loco et tempore agendarum aut dicendarum, civitas scindatur in partes. Nam ea divisio ac 1064B dissensio inquietat, uti loquitur, sive perturbat comitia, id est, generales omnium ordinum coetus, et concilia (Tertullian. Apologet., cap. 38, pag. 464) , hoc est, illorum partem congregatam. Laelius enim Felix ab Aulo Gellio citatus: Is, inquit, qui non universum populum, sed partem aliquam adesse jubet, non comitia, non concilium adhibere jubet (Gell., lib. XV Noct. atti., cap. 7, pag. 847) . Turbat etiam curias, quibus olim sacerdotes, ut Varro observat (Varr., lib. IV de Ling. latin., pag. 51) , res divinas, et senatus humanas curabant; turbat conciones, sive publicas patronorum orationes, et ad eas audiendas hominum conventus; denique turbat spectacula, circensium aliorumque ludorum publicorum, uti paulo antea dicebamus.

At ea omnia, pergit Tertullianus, tunc potissimum 1064C timenda erant, cum jam et in quaestu habere coepissent venalem et mercenariam violentiae suae operam (Tertullian. loc. cit.), ad excitandas adversus imperatorem, quemadmodum animadvertimus, turbas atque seditiones. Contra illum quippe conjurati, alios perditos homines pretio ac mercede in partes trahebant suas.

Nihil autem tale, vel quid his minimum simile a Christianis timendum erat. Primo enim in publicis suis synaxibus nihil agebatur, nisi pium, et sanctum; atque ibi, sicut alibi, Deum toto corde orabant pro imperatoribus, tranquillo imperii statu, pro suis inimicis, ac caeteris omnibus. (Ibid., cap. 39, pag. 468) . Quae quidem omnia jam a nobis abunde demonstrata sunt (Supr., cap. 14, art. 3, et cap. 21, art. 1) .

Secundo his ab omni ambitione, ac dignitatum, 1064D honorumque cupiditate prorsus abhorrentibus, sive ut Auctoris nostri verbis utamur, nobis ab omni gloriae et dignitatis ardore frigentibus nulla est necessitas coetus (Tertullian. ibid.) , id est, ut memoratis ethnicorum coetibus intersimus, ubi dignitates, magistratus, et honorum insignia cupidis ambitiosisque tribui solebant. Ad haec vero, ab actibus publicis alieni, unam duntaxat agnoscimus omnium hominum rempublicam, videlicet mundum, quem tranquillum et pacatum optamus. In unam igitur partem non magis inclinati quam alteram, procul ab omni omnino turbulenta, seditiosa, et illicita factione absumus.

Praeterea Christiani publica ethnicorum spectacula, quae frequentissima factionum incitamenta erant, 1065A plane penitusque fugiebant et detestabantur. Non aliam quippe illa habent originem, nisi de superstitione, uti ait, sive impio falsorum numinum cultu, sicut alio ipse in libro fusius et singulatim demonstrat. Recte ergo in Apologetico suo hanc inde elicit conclusionem: Nihil est nobis dictu, visu, auditu, cum insania circi, cum impudicitia theatri, cum atrocitate arenae, cum Xysti vanitate. Atque ita in omnibus manuscriptis codicibus, et antiquis editionibus: sed a Rigaltio ejusque sequacibus haec verba dictu, visu, auditu, sublata sunt, an recte, te judicem appello. Ea enim genuina et consultissime ab illo addita sunt, ut ostenderet haec spectacula ideo a Christianis devitari, quia praeter idololatriae crimen nefas ducebant illicitas dictu, visu, et auditu capere voluptates (Tertullian. 1065B loc. cit. et lib. de Spectac., cap. 6 et 7 et seqq.) Quam autem istae noxiae ac pestiferae essent, his disces ejus verbis, quibus illas alibi appellat: Solemnes voluptates circi furentis, et caveae saevientis, et scenae lascivientis (Idem, lib. I advers. Marcion., cap. 27) . Alibi vero: Perit, et fidelis elapsus in spectaculum quadrigarii furoris et gladiatorii cruoris, et scenicae foeditatis, et xysticae vanitatis (Idem, lib. de Pudicit., cap. 7) . Sed de his plura in libro de Spectaculis, nosque in hac et aliis dissertationibus nostris.

Objiciebant tamen gentiles vel eo ipso nomine prohibendam damnandamque Christianorum sectam, quod illi caeterorum hominum coetus adspernarentur, ac publicorum spectaculorum oblectamenta, quibus imperatores, antiquioresque humanae leges favebant, 1065C non secus ac pestem publicam devitarent. Sed his Tertullianus respondet: Esto tam licitae, quam nefariae, sint hae voluptates: Quo vos, inquit, offendimus, si alias praesumimus sectamurque voluptates? Quid vero, si oblectari novisse nolumus, ac omne respuimus voluptatis genus? Certe nostra injuria est, si forte non vestra (Idem, Apologet., cap. 38, pag. 467) , hoc est, nobis tantummodo damnum inferimus, nequaquam autem vobis, nisi forte et vestrum damnum sit tam nefariis vos totos dedere voluptatibus.

Neque urgeatis ea nos reprobare, quae placent vobis (Ibid.) . Non diffitemur enim, imo inde gloriamur. Sed quid vestra illud interest? Nonne etiam nec vos nostra delectant? Si ergo nostras licitas castasque delectationes repudiatis, cur vestras plane libidinosas, 1065D atque homine rationis compote prorsus indignas, rejicere nobis non licebit?

Prosequitur Tertullianus, illudque confirmat Epicureorum exemplo, quod his totidem codicum nostrorum verbis proponit: Licuit Epicureis aliquam decernere voluptatis veritatem, id est, animi aequitatem, et ampla negotia christianae (Ibid.) . Eadem quoque in antiquis editionibus habentur, si tamen excipias ultimum nomen christianae; quod quidem librariorum oscitantia adjectum nemo sane negaverit. Verum Rigaltius, uti supra monuimus (cap. 3, art. 1) , haec tantum retinuit: Licuit epicureis aliquam decernere voluptatis veritatem, eaque loco suo mota istis praeposuit: Quo vos offendimus. Nos autem ibi monitos 1066A esse voluit se hanc emendationem ab iis collegisse, qui Fuldensem codicem viderant. Sed etsi res ita se habeat, numquid idcirco unius Fuldensis libri auctoritas caeteris omnibus, quorum plures longe vetustiores sunt, debuit anteferri? Nonne ea verba, si nomen christianae, quemadmodum diximus, tanquam superfluum ademeris, Auctoris nostri proposito ac menti satis belle conveniunt?

Eum enimvero in modum argumentatur: Cur christianis non liceat, quam honestam existimant, sequi voluptatem, cum epicureis licuerit illam seligere, quae praestat animi aequitatem, sive potius aequabilitatem et tranquillitatem, quae nullo motu injucundo, nec amplis negotiis turbetur? Nam summa, inquiebat Cicero, voluptas est, ut Epicuro placet, nihil 1066B dolere (Cicer., lib. I de Finib., pag. 45, lin. 28) , vel sicuti tradidit Theodoretus, ea voluptas, quae omne curarum fastidiique genus ac proinde ampla negotia excludit (Theoderet., serm. 12 de Vit. Beat., pag. 675) . Si autem hic ipse est Tertulliani sensus, in ejus textu scribi debet nec, non vero, et ampla negotia, nisi hoc nomine ea negotia intellexerit, quae amplitudine sua nullam commovent animi perturbationem. De illa porro Epicuri sectatorumque ejus opinione alibi, nec semel disputavimus. Tertullianus porro ex his omnibus rationum momentis recte concludi Christianorum, qui illicitas gentilium voluptates repudiabant, sectam non esse factionem illicitam ac prohibendam, sed optimam sane et aliis omnibus praestantiorem. Contra vero factiosi plane et seditiosi erant gentiles, qui, ut 1066C articulis superioribus vidimus, imperatores suos scurrili dicacitate, conviciis ac contumeliis palam insequebantur, mortem eorum optabant, contra illos conspirabant, violentasque eis inferebant manus.