Articulus II. Quomodo Tertullianus demonstret Christianos ideo publicarum cladium non esse auctores, quia ante Christi ortum plurimis terrarum inundationibus ac motibus pessum abierunt Hiera, Anaphe, Delos, Rhodos, Co, item major Asiae, vel Africae pars, et epotum mare Corinthium, atque ex Lucania Italiae abscissa facta est Sicilia, omnesque homines cataclysmo non tantum campestri, sed universali perierunt.

1068B

Nullo certe validiori argumento probari potest Christianos auctores non esse publicarum cladium, quam plurimarum exemplis, quae ante Christi ortum contigerunt. Atqui nullus, qui vel primoribus digitis historias veterum temporum attigit, ignorare potest, quam frequentem illarum mentionem scriptores plerique omnes fecerint. Parum itaque necesse videbatur plura hujusmodi exempla a Tertulliano congeri, nisi ad conterendam gentilium pervicaciam proferenda esse censuisset. Ea itaque a nobis discutienda sunt, tum propter diversas codicum lectiones, quibus propria nomina deformantur, tum propter quasdam difficultates, quae nonnulis negotium facessere possunt.

1068C Primum autem exemplum his in Rigaltii editione verbis proponitur: Legimus Hierannapen, et Delon, et Rhodon, et Co insulas multis cum millibus hominum pessum abiisse (Tertullian. Apologet., cap. 45, pag. 36) . At in nostris exemplaribus scriptum est: Hierananpeam, et Delon, et Rhodon, et Cho, excepto tamen uno exemplari, in quo habetur, Hierant pean, in Bongarsiano Iherrapean, in uno Vaticano Hieramapeam, et in altero itidem Vaticano Hiera Niepaeam, in Fuldensi Hierearranda penes, in editis ante Rigaltium Hierapolis, sed mendose. Non enim haec urbs cecidisse perhibetur ante christianae religionis primordia. Cernis certe quantum et quam a longo tempore hic locus corruptus fuerit. In libro tamen ad Nationes aperte legitur, Hierennape, et Delphos, 1068D et Rhodos, et Creta insulae multis cum millibus hominum pessum ierunt (Idem, lib. I ad Nation., c. 9, pag. 54, ed. Rig.) . Sed haec verba difficultatem neque tollunt, neque etiam minuunt. Nec magis sana sunt haec ejusdem Tertulliani alio in libro verba: Nulla jam Delos, Rhene, Samos (Idem, lib. de Pall., cap. 2) . Plures quippe ibi pro Rhene, legendum volunt, Harenae, tametsi Plinius (Plin., lib. IV Natur. Hist., cap. 12, pag. 456) aliique Rhene insulae meminerint. Videamus igitur utrum aliunde ad explicandum illum obscurum et corruptum Tertulliani locum luminis aliquid mutuari possimus.

Primus autem nobis occurrit Plinius, mox citatus, ubi de locis, unde maria recesserant, et enatis insulis 1069A disserit: Clarae, inquit, jam pridem insulae Delos et Rhodos memoriae produntur enatae. Postea minores ultra Melon Anaphe; inter Lemnum et Hellespontum, Nea; inter Lebedon et Teon, Hanelo; inter Cycladas olympiadis 135, anno quarto, Thera et Theresia; inter easdem post annos 130, Hiera eademque Automate (Plin., lib. II ibid., cap. 87, pag. 236) . Huc etiam accedit Ammianus Marcellinus, ubi motuum terrae causas investigat: Brasmatiae, ait, qui humum molestius suscitantes propellunt immanissimas moles, ut in Asia Delos emersit, et Hiera, et Anaphane (Marcell., lib. XVII, cap. 7, pag. 456) . Videsne in his locis memorari Delon, et Rhodon, quemadmodum ab ipsomet Tertulliano? Nonne autem suspicioni locus datur ex duabus aliis insulis Hiera et Anaphe, sicuti Plinius, 1069B vel Hiera et Anaphane, ut Marcellinus scribit, factum fuisse ab imperitis librariis corruptum illud vocabulum Hierannapen. Verum iis facile cedemus, qui meliora suggesserint.

Superest ultima insula a Tertulliano nominata Co, vel Cho, ut in nostris codicibus, ac jam citato libro primo ad Nationes, aut Coro, veluti in antiquis editionibus, vel Coon, sicut in editione Heraldi. At Pamelius corrigendum autumat Coo; quia in Eusebii Chronico legimus: in insula Coo terrae motu plurima conciderunt (Chron. Euseb., ad. 38 ann. August.). Non omnino forsitan male; nam Strabo mentionem facit insulae Κῶς (Strab., lib. II Geogr., pag. 124, et lib. X, pag. 489) , sicut et alii. Verum quidam nos monuerunt in Eusebiani Chronici textu scriptum, in 1069C Cypro, idque Senecae testimonio confirmare nituntur. Denique quidam suspicati sunt Tertullianum scripsisse Cea, hancque emendationem probari posse putant his Plinii verbis, ex insula Cea amplius triginta millia passuum abrupta subito cum plurimis mortalium rapuit (Plin., lib. II Natur. Hist., cap. 92, pag. 239) . Nonne autem huic conjecturae roboris aliquid inde accedet, quod postea idem Plinius observat Cos, a Staphylo Ceam appellari (Ibid., lib. V, cap. 9) ? Sed certius procul dubio id stabilietur, si probari possit Tertullianum ad Plinii respexisse libros.

At certe ad eum collineasse videtur cum dixit: Memorat Plato majorem Asiae vel Africae terram Atlantico mari ereptam (Tertullian., Apologet., cap. 40, pag. 481) . Et alio rursus in libro: Plato memorat majorem 1069D Asiam aut Africam in Atlantico mari mersam (lib. I ad Nation., cap. 9, pag. 571) . Scriptum siquidem ab eodem Plinio vidimus: In totum abstulit terras, primum omnium, ubi Atlanticum mare est, si Platoni credimus, immenso spatio (Plin., lib. II Hist. natur., cap. 90, pag. 238) . Citatus porro ab utroque Platonis locus in ejus Timaeo invenitur (Plato., Tim., tom. III, pag. 25) , quemadmodum alibi observavimus (Dissertat. in Arnob., cap. 6, art. 3) . Caeterum etsi Tertullianus nihil unquam de Plinio haec scribendo cogitasset, non minus tamen inde confirmatur, quod ille alibi adhuc repetit in Atlantico mari adaequatam Libyam aut Asiam.

Sed eum adhuc sequamur, nisi tot exemplis satis 1070A jam probatum dixeris Christianos publicarum calamitatum caussam non fuisse, teque aliis adhuc probari non taedeat. Pergit autem ille, et ait: Mare Corinthium terrae motus ebibit (Tertullian., lib. de Pall., cap. 2) ; et in libro ad Nationes: Terrae motu mare Corinthium ereptum est. Opinantur nonnulli eum ibi allusisse ad urbium Elices et Burae ruinam, de quibus rursum Plinius: Pontus abstulit Elicem et Buram in sinu Corinthio, quarum in alto vestigia apparent (Plin., lib. II Natur. Hist., cap. 92, pag. 239) . Plura si velis, consule Strabonem (Strab., lib. I Geogr., pag. 59) , Pausaniam (Pausan., lib. VII, pag. 212 et 231) , Senecam (Senec., lib. VI Natur. Quaest., cap. 23, pag. 893) , ac missis aliis, Ovidium, qui canebat:

1070B Si quaeras Helicem et Buram, Acheidas urbes,
Invenies sub aquis; et adhuc ostendere nautae
Inclinata solent cum moenibus oppida summis. (Ovid. Metamorph. lib. XV, v. 293, etc.)
At paulo antea ille non quidem de urbibus, sed de terris, quas Auctor noster nominavit, hosce fecit versus:

Vidi ego, quod fuerat quondam solidissima tellus,
Esse fretum, vidi factas ex aequore terras;
Et procul a pelago conchae jacuere marinae,
Et vetus inventa est in montibus anchora summis.
Videsis quae in superiore dissertatione a nobis in Arnobium annotata sunt (Dissertat. in Arnob., cap. 6, art. 3) . Sed arguet aliquis haec ad Tertulliani propositum non sufficere, nisi ratione aliqua ostendatur mare Corinthium, sicut ille ait, motu terrae ereptum, et epotum. At huic plene satisfaciet jam citatus a 1070C nobis post Senecam Callisthenes, qui docet urbes terrasque ab exundantibus aquis posse facile absorberi, cum spiritus per occulta foramina illapsus, terram concutit (Senec., lib. VI natur. Quaest., cap. 85, pag. 895) . Tum etenim fit hiatus, quo omnia absumuntur. Quapropter idem Seneca rursus dixit: Vasta concussio duas suppressit urbes Helicem et Burim. At Buris et Helice isthmi Peloponnesiaci, seu Corinthii, urbes erant, quae aquis mergi non potuerunt, quin simili casu mare Corinthium absorptum fuerit. Non totum tamen absorptum est, sed duplex effecit mare de quo Ovidius:

Quique maris gemini distinet isthmus aquas. (Ovid. epist. 12, v. 104.)
1070D Et Lucanus:

. . . . . Qualiter undas
Qui secat, et geminum graciles mare separat isthmos,
Nec patitur conferre fretum, si terra recedat
Ionicum Aegaeo franget mare. . . . . (Lucan. lib. II, v. 99.)

Omnibus porro ea cognitu longe faciliora sunt, quae Tertullianus subjunxit: Vis undarum Lucaniam Italiae abscissam, in Siciliae nomen relegavit (Tertullian. Apologet. cap. 40, pag. 481) . Paulo autem fusius alio in libro: Italiae quondam latus, Adria Tyrrhenoque quassantibus, mediotenus interceptum, reliquias Siciliam facit, cum tota illa plaga discidii contentiosos aequorum coitus angustis retorquens, novum vitii mari induit, non exspuentis naufragia, sed devorantis (Idem, 1071A lib. de Pall. cap. 2) . Quae quidem a compluribus geographis, poetis aliisque memoriae prodita sunt. Ovidius autem eodem, quem paulo ante citavimus, loco de Zancle una Siciliae urbe cantavit:

. . . Zancle quoque juncta fuisse
Dicitur Italiae, donec confinia pontus
Abstulit, et media tellurem reppulit unda. (Ovid., lib. XV Metamor. v. 290.)

Laudatus etiam a nobis Lucanus eadem de tota Sicilia, nec semel quidem cecinit (Lucan. lib. II, v. 543, et lib. III, v. 58 et seqq.) , quemadmodum Virgilius his versibus:

Haec loca vi quondam et vasta convulsa ruina,
Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas,
Dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus
Una foret, venit medio vi pontus, et undis
Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes,
1071B Littore deductas angusto interluit aestu. (Virgil., lib. III Aeneid., v. 414 et seqq.)
Citatis autem his versibus Seneca addidit: Sic hac inundatione, quam poetarum maximi celebrant, ab Italia Sicilia rejecta est (Senec., lib. IV natur. Quaest., cap. 29, pag. 898) . Videsis Plinium (Plin., lib. II natur. Hist. cap. 87, pag. 235) , Statium (Stat., lib. III Thebaid. et lib. I Sylvar.) , Silium Italicum, Cluverium et alios.

Quid plura! Ante Saturnum aliosque omnes gentilium deos evenerat is, qui totum orbem, sicut ait Tertullianus, cataclysmus abolevit, vel, ut Plato putavit, campestre solummodo (Tertullian. Apologet., cap. 40, p. 481) . Brevius in libro ad Nationes: Totum orbem cataclysmus abolevit (lib. I ad Nation. cap. 9, p. 571) ; sed uberius alio in libro: Adhuc maris conchae, inquit, 1071C et buccinae peregrinantur in montibus, cupientes Platoni probare etiam ardua fluitasse (Idem, lib. de Pall. cap. 2) . Nemo est autem, qui non intelligat illum ibi loqui de diluvio universali, quod in sacro Geneseos libro describitur (Genes., cap. VI et VII) . Platonem vero ibi corripit, qui arbitratus est hujus diluvii aquas ad summa non pervenisse montium cacumina, in quae, uti ille somniaverat, pastores plurimi convolantes, cum aliis non fecere naufragium (Platon. tom. II, lib. III de legib. pag. 677; et tom. III Tim. pag. 22) . Falsam vero hanc opinionem inde Auctor noster refellit, quod in montibus inventae fuerint conchae et buccinae, sive buccina, ut ait Plinius, qui ibidem observat hoc minus esse concharum genus, in buccini seu tubae similitudinem (Plin., lib. IX natur. Hist. cap. 1071D 36, pag. 340, et cap. 33, pag. 328) . At paulo antea Ovidium citavimus, qui conchas et anchoram in summis montibus inventas fuisse testificatur. Atqui generalis illius diluvii tempore nondum erant Saturnus aliique dii ab ethnicis deinceps conficti, uti plane demonstrant urbes ab iis conditae, aut in quibus nati et mortui, vel sicuti in libro ad Nationes, nati, morati et sepulti sunt (Tertullian. loc. cit.). De his porro, ac de deorum et idololatriae origine, in superioribus dissertationibus disputavimus, et adhuc aliqua inferius dicentur.