Articulus IV. Quam perspicue Tertullianus ostendat publicarum calamitatum auctores non esse Christianos, qui iis imminentibus, veri Dei misericordiam duris poenitentiae laboribus implorabant; sed gentiles, qui ebriosi, balneis, cauponis, lupanaribus operantibus, aquilicia Jovi immolabant, nudipedalia denuntiabant populo, et nubila de laquearibus exspectabant.

1075B

Ethnicis inquirentibus qui, nisi Christiani, deorum hostes infensissimi, publicarum cladium caussa esse poterant, respondet Tertullianus eam in ipsosmet tantum gentiles esse refundendam (Tertul. Apologet. c. 40, p. 487) . Etenim: Semper humana, inquit, gens male de Deo, vero et unico, meruit, duplicem ob rationem. Ac primo quidem, ut inofficiosa ejus, quem cum intelligeret ex parte, non requisivit (Ibid.) , id est, cum solo lumine naturali ex parte saltem cognovisset illum revera existere, nec alium esse posse Deum, non curavit amplius investigare quis ille esset, nec proinde 1075C debita illi officia, honoresque debitos persolvere.

Secundo, eadem gens humana alios deos sibi insuper commentata est, quos coleret. Non amplius itaque quaerendo magistrum innocentiae (Ibid.) et scelerum vindicem, eo derelicto, in idololatriam et omne flagitiorum genus sese praecipitem dedit. Deum ergo ethnici, quem recognoscendo, ac sicut par erat colendo, propitium habere poterant, sua ob crimina iratum experti sunt. Non Christiani igitur, qui Deum verum cultu debito et piis operibus semper coluere, publicarum calamitatum caussa erant, sed ingrata ipsorummet ethnicorum gens, quae illum adspernata est, et idololatria, aliisque sceleribus gravissime offendit. Totam autem hanc argumentationem his corroborat, quae, orta clade aliqua aut imminente, ab utrisque 1075D christianis et gentilibus agebantur. Cum enim ab imbribus, inquit, aestiva hyberna suspendunt foecundos, ut paulo antea diximus (Ibid.) , ac desideratos maxime imbres; et annus in cura est, sive de illius timetur sterilitate, aut sicut alibi ipse loquitur, cum stupet coelum, et aret annus (Tertull., Apolog. loc. cit. et lib. de Jej., c. 16) , tum christiani jejuniis aliisque durissimis poenitentiae laboribus, de quibus supra egimus (Supr., cap. 14. art. 1 et 2. cap. 15. art. 1.) , infinitam Dei misericordiam grata vi exorabant. Quo quidem factum est, quemadmodum ille jure merito animadvertit (Tertullian. Apologet. cap. 40) , ut ab eo tempore, quo christiani vitae sanctimonia et hisce piis operibus iniquitates saeculi temperavere, multo 1076A leviora fuerint incommoda, quibus solebant homines antea affligi ac vexari.

Contra vero ethnici, impendente aliqua vel exorta calamitate magis formidanda, Deum verum comessationibus, ebrietate, stupris, adulteriis, et impia falsorum deorum invocatione irritabant. Tum enim quotidie pasti, uti Tertullianus eos allocutus ait, statimque pransuri, balneis, et cauponis, et lupanaribus operantibus, aquilicia Jovi immolatis (Ibid.) . Et haec quidem sunt totidem ejus verba in nostris manuscriptis libris, nisi quod in eis scriptum est, cauponiis, quo nomine Justinus historicus utitur, sed addidit artibus (Justin. lib. I) . Eadem legimus in antiquis ejusdem Apologetici editionibus, nisi quod scriptum est, cauponis operati, sed in aliis melius operantibus, hoc est, 1076B operam suam subministrantibus. Verum Rigaltius nullo codice citato, ac propria procul dubio auctoritate penitus delevit priora haec verba, quotidie pasti, statimque pransuri. Itane ergo editori licet auctoris sui textum, nulla ratione allata, corrigere, vel potius corrumpere? Tertullianus enim christianos opponit ethnicis, ostenditque quam diverso utrique modo ingruentem publicam calamitatem a se deprecarentur. Tum vero christiani, inquit, sacco et cinere sorditati, nullum totis diebus capiebant cibum. Ethnici e contrario non exspectata hora prandii, cibos antea praegustabant, mox lautius in cauponis pransuri. Postea balnearum recreabantur voluptate, atque in omni stupro sese in lupanaribus volutabant.

Alio praeterea idololatriae crimine verum irritabant 1076C Deum. Nam, eo repudiato, immolabant aquilicia Jovi. Aquilicium autem sive aquaelicium, teste Festo, dicitur, cum aqua pluvialis remediis quibusdam elicitur, ut quondam, si creditur, manali lapide in Urbem ducto (Fest. cap. 20. de verbor. Signif. ad v. Aqualicium) . Quis vero sit manalis ille lapis, si quaeras, tibi idem Festus respondebit: Manalem lapidem vocabant petram quamdam, quae erat extra portam Capenam juxta aedem Martis, quam cum propter nimiam siccitatem in Urbem protraherent, insequebatur pluvia statim, eumque quod aquas manaret, manalem lapidem dixere (Idem. ad. v. Manualis). Siccitatis itaque tempore hunc lapidem ex Martis aede protrahentes, sacra faciebant Jovi, haud dubie Pluvio, sive Pluviali, qui a Pausania ὑέτιος (Pausan. lib. II. pag. 61. lin. 44) , ab aliis ὄμβριος Ζεύς 1076D appellatur. Unde Tibullus de Aegypto haec canebat:

Te propter nullos tellus tua postulat imbres,
Arida nec Pluvio supplicat herba Jovi. (Tibull. lib. I, eleg. 7. v. 25 et 26.)
Ad haec vero, ethnici illo siccitatis tempore, nudipedalia populo denuntiabant. Mos enim illis fuit quibusdam diebus festis aut solemnibus templa nudis pedibus adire. Ovidius enim Vestalia hisce versibus celebrat:

Forte revertebar festis Vestalibus, illa
Qua nova romano nunc via juncta foro est.
Huc pede matronam nudo descendere vidi.
Obstupui tacitus, sustinuique gradum. (Ovid., lib. VI Fastor. § 9.)
Postea vero quam mortuum Augusti imperatoris corpus 1077A solemni pompa crematum est: Reliquias, uti narrat Suetonius, legerunt primores equestris ordinis tunicati, et discincti, pedibusque nudis, ac in mausoleo condiderunt (Sueton. lib. II, in Vit. August. § 100) . Quidam insuper opinati sunt ad hunc ritum spectasse Juvenalem, ubi de gallis Matris deum sacerdotibus haec cecinit:

. . . . . Inde superbi
Totum regis agrum, nuda ac tremebunda cruentis
Erumpet genibus. . . . . (Juvenal. satir. 6, v. 466.)
Simili quoque modo Seneca scripto tradidit: Cum sistrum aliquis concutiens ex imperio mentitur, cum aliquis secandi lacertos suos artifex brachia atque humeros suspensa manu cruentat, cum aliqua genibus per viam repens ululat (Senec., lib. de Vit. beat., cap. 27, 1077B pag. 640) . Sed hic, sicut Juvenalis, de iis potius disserit, qui genibus nixi gradiebantur, quam qui pedibus nudis ibant in templum, ubi deos suos precarentur. Magis igitur ad Tertulliani propositum citata Ovidii verba conducunt.

Nudis itaque pedibus incedentes ethnici, veniebant in Capitolium, ait Tertullianus, id est, templum Jovis Capitolini, ibique quaerebant coelum pluvium, ac nebula foecundis imbribus gravida exspectabant de laquearibus illius nimirum templi, in quo summum Jovem suum habitare perperam arbitrabantur.

Quamvis autem ibi Auctor noster dixerit hoc ipso calamitoso tempore nullum ab illis praetermissum intemperantiae libidinisque crimen; alio nihilominus 1077C in libro testificatur quosdam non solum pedibus nudis, verum positis etiam dignitatum insignibus, quamdam prae se tulisse poenitentiae speciem. Nam alio in libro: Cum stupet, inquit, coelum, et aret annus, nudipedalia denuntiantur, magistratus purpuras ponunt, fasces retro avertunt, precem indigitant, hostiam instaurant (Tertull. lib. de Jejun. cap. 16) .

Verum his idololatriae operibus nihil plane nec a diis suis, qui nulli erant, nec a vero et omnipotente Deo, qui solus omnium bonorum largitor est, impetrare unquam poterant. Quis autem jam non intelligit quam vera certaque sit Tertulliani nostri, eosdem gentiles alloquentis, conclusio: Vos igitur importuni rebus humanis, vos rei publicorum incommodorum vos malorum illices semper, apud quos Deus spernitur, 1077D statuae adorantur (Idem. Apologet. cap. 41. pag. 488) . In quibusdam editionibus: ilices semper. Summa enim vero impietate falsos deos, statuasque adoratis, ac verum repudiatis Deum, qui impios et sceleratos homines publicis calamitatibus merito castigat. Ipsimet ergo ethnici publicarum calamitatum revera auctores erant, minime vero christiani qui verum Deum adorantes, poterant utique ab eo postulata obtinere.