Articulus II. Nullum reipublicae damnum inferri a Christianis, qui ethnicorum caeremonias non frequentabant, nec saturnalibus lavabant diluculo, sed hora debita, nec liberalibus discumbebant in publico, sicut bestiariis supremum coenantibus mos est.

1080D

Quantumvis clare et certo Tertullianus demonstraverit Christianos rebus publicis maximae esse utilitati; gentiles tamen contra reclamare non verebantur illos reipublicae ideo non esse fructuosos, quia omnes ipsorum caeremonias, sacratioresque religionis actus adspernati, iis interesse plane penitusque recusabant. Sed hoc Tertullianus concesso, prorsus negat eosdem Christianos nulli idcirco reipublicae esse usui et emolumento. 1081A Quemlibet itaque gentilem sic compellat: Si caeremonias tuas non frequento, attamen et illa die homo sum (Tertull., Apolog., cap. 42) , qui quidem, ut mox dictum est, una cum ethnicis vivendo, measque commiscendo artes, tibi aliisque plurima, quae ad tuam ac caeterorum hominum vitam et societatem necessaria sunt, ita suppedito, ut maximum ex operibus meis fructum unusquisque percipiat.

Nemo est autem, qui non fateatur hoc cuneo funditus everti insulsam omnino gentilium accusationem. Verumtamen Tertullianus ultra, quam satis sit, manifestum pluribus exemplis cuilibet facit, a Christianis, etiamsi gentilium mysteriis non affuerint, aut nihil inde detrimenti rebus importari publicis, aut si quod importatum, aliunde illud ab iis affatim resarcitum 1081B fuisse.

Sed illum, si lubet, a saturnalibus ethnicorum festis incipientem audiamus: Non lavor, inquit, diluculo saturnalibus, ne et noctem et diem perdam (Ibid.) , Atque ita quidem haec verba in nostris exemplaribus manuscriptis et editis antiquioribus exhibentur. Verum Rigaltius rejecit adverbium diluculo, et scribi jussit, Lavor sub noctem: sed meras nugas, genuino Auctoris nostri textui (Idem, lib. de Idolol., cap. 10) mentique repugnantes, nobis vendit. Ab omnibus autem, ut facilius id dignosci queat, observandum est saturnalia festa, ut ipse alibi et Varro (Varr. lib. V. de Ling. lat. p. 51.) ac Festus ( Fest. ad v. Saturnia) testificantur, instituta fuisse in Saturni, agrorum, sicuti opinabantur, praesidis, honorem. 1081C Livius vero illorum originem, et statutum eorum celebrandorum diem his pandit verbis: Decembri jam mense ad aedem Saturni Romae immolatum est, lectisterniumque imperatum, et eum lectum senatores straverunt, et convivium publicum, ac per Urbem Saturnalia diem ac noctem clamatum, populusque eum diem festum habere ac servare in perpetuum jussus (Liv., lib. II. § 1) . Sed Macrobius (Macrob., lib. I Saturnal. c. 8 et 10) , ac postea Lipsius (Lips., lib. I Saturn. c. 3, tom. III) disputarunt utrum haec uno duntaxat, an septem, ut probabilius putant, continuis diebus agerentur. Tum autem, teste Luciano (Lucian. Dial. Saturn. p. 1021) , non licebat serium aliquod privatum aut publicum negotium transigi, sed potare, inebriari, vociferari, ludere, certare tesseris, nudos 1081D canere, saltare lascivo corporis motu, sese vultu fuligine oblito in aquam aliquando dare, ac famulos adhibere in convivium, quemadmodum Accius his a Macrobio transcriptis versibus cecinit:

Maxima pars Graium Saturno, et maxime Athenae,
Conficiunt sacra, quae Cronia iterantur ab illis;
Cumque diem celebrant, per agros, urbesque fere omnes
Exercent epulis laeti, famulosque procurant
Quisque suos, nostrisque itidem et mos traditus illinc
Iste, ut cum dominis famuli tum epulentur ibidem. (Macrob, lib. I Saturnal., cap. 7.)

Non mirum itaque si Christiani hos nefarios idololatriae, lasciviae, ebrietatis, aliosque, quos ex citatis superius scriptoribus recensuimus, detestandos actus improbaverint, noluerintque noctem et diem 1082A perdere, tam impia festa celebrando. Quamobrem non lavo, inquit Tertullianus, diluculo saturnalibus (Tertullian. Apologet. c. 42. p. 482) , ut ad illa agenda me praeparem. Quis enim nesciat morem ethnicorum fuisse se ante convivium lavandi? Sed Christiani fas sibi esse non credebant sese ad illa nefanda convivia et mysteria agenda diluculo, cum hyems saeviebat, in tempestivo balneo praeparare.

Nullum tamen rebus publicis detrimentum idcirco importabant. Etenim lavo, ait Auctor noster, honesta hora et salubri. Rigaltius vero scribi maluit debita, quam honesta hora: sed contra codicum omnium reclamationem. Nonne autem Auctor noster dicere potuit Christianos non respuisse balneas, sed lavatum abiisse hora honesta et salubri, qua videlicet cum 1082B honestate et salubritate omnes se lavare consueverant. Haec autem hyeme, ut ait Piinius, erat nona hora, aestate octava (Plin. lib. III. epist. 1. pag. 90.) , aut ut alii observant, a meridie ad vesperam. Horatius autem canebat:

Ast ubi me fessum sol acrior ire lavatum
Admonuit, fugio rabiosi tempora signi. (Horat., lib. I, satir. 6, v. 125.)
Nonne ergo Tertullianus designare videtur meridianam horam, quae mense decembri, quo saturnalia agebantur, honesta et salubris erat; ut mihi, inquit, calorem, et sanguinem servet. Non his igitur frigidis, pergit ille, impiorum saturnaliorum diebus lavo diluculo, quando quidem rigere et pallere post lavacrum mortuus possum. Quibus ille verbis alludit procul dubio 1082C ad alium antiquum morem mortua hominum corpora lavandi, ac forte ad haec Virgilii de Miseni funere carmina:

Pars calidos latices et ahena undantia flammis
Expediunt, corpusque lavant frigentis et ungunt. (Virgil., lib. VI Aeneid. v. 217 et seqq.)
Servius vero in suis ad haec carmina animadversionibus citat illud ab Ennio compositum:

Tarquinii corpus bona foemina lavit, et unxit. (Serv., pag. 411.)
Dicit itaque Tertullianus posse quidem post mortem eo lavacro rigere et pallere, nolle autem dum viveret, illud praevertere intempestivo hyemali balneo, quo saturnalia inchoabantur. Quamvis autem haec ratio sit mere naturalis, eo tamen acrius ethnicos pungebat, 1082D quo absurdius objiciebant Christianos ideo reipublicae esse inutiles; quia hoc balneum, atque impias caeremonias, illud subsequentes, meriti-simo jure fugiebant et exsecrabantur.

Ad liberalia deinde, sive ad dies ludosque Libero, sive Baccho, dicatos, sic transit: Non in publico liberalibus discumbo (Tertullian. Apologet. cap. 42. pag. 492) . Rationem ab eo si postules, alio in libro eam his verbis datam videbis: Cum promiscue ludi Liberalia vocarentur, honorem Liberi patris manifeste sonabant. Libero enim a rusticis primo fiebant, ob beneficium quod ei adscribunt, demonstrata gratia vini (Idem, lib. de Spectac. cap. 5) . Qua de re non semel quidem disseruimus. Quoniam ergo haec festa 1083A in falsi dei honorem, non sine idololatriae aliisque ac potissimum crapulae et ebrietatis criminibus, celebrabantur, summo Christianis erant horrori. Addidit Auctor noster: Non in publico liberalibus discumbo, quod bestiariis supremum coenantibus mos est (Idem, Apologet., loc. cit.). Sic autem legimus in manuscripto Puteano, et primo Colbertino; sed in Harleano et Colbertino secundo, supremam. At Junius scriptum suspicatur, sub primam; quia bestiarii, de quibus antea egimus, meridie, inquit, certabant. Bulengerus vero hanc conjecturam non sine risu ideo explodit (Buleng. lib. de Venat. Circ. cap. 34) , quia bestiarii non solum meridie pugnabant, sed tempore etiam matutino. Quid enim his Suetonii de Claudio imperatore verbis clarius: Bestiariis meridianisque 1083B adeo delectabatur, ut etiam prima luce ad spectaculum descenderet, et meridie dimisso populo, persederet (Sueton. lib. V. in Vita Claud. § 34) . Seneca vero: Mane leonibus et ursis homines, meridie spectatoribus suis objiciuntur (Senec. epist. 70. p. 295) . Visne et alia non minus perspicua illius verba? En haec ipsa sunt: Casu in meridianum spectaculum incidi, lusus exspectans . . . . Mane leonibus, et ursis homines, meridie spectatoribus suis objiciuntur. Inter fectores ab interfecturis jubentur, objici, et victorem in aliam detinent mortem (Lib. III. de ira, cap. 43, pag. 583) . Rursus alibi: Nuper in ludo bestiariorum unus e Germanis cum ad matutina spectacula pararetur, secessit (Idem, epist. 7. pag. 172 et 173) . Denique illa nec semel quidem vocat matutina arenae spectacula (Lib. de Ira. 1083C cap. 43. pag. 583) . Nec difficile foret huc plura alia congerere: sed quia haec sufficiunt, nihil aliud addemus, nisi hoc Martialis carmen:

In matutina nuper spectatus arena
Mucius. (Martial. lib. X, epigr. 25.)
Nihil ergo mutandum in textu Tertulliani, qui scite supremam, sive ultimam appellat bestiariorum coenam; quia postridie cum aliis gladiatoriis aut bestiis pugnaturi, necem potius, quam victoriam sperare debebant. Etenim pugnantium, sicuti monet jam laudatus Seneca, exitus mors est (Senec. epist. 7. p. 173) . Si qui enimvero inde incolumes evadebant, hoc tamen sperare non ausi, supremam coenam pridie se carpere arbitrabantur. Ab auctore porro Actorum 1083D Ss. Perpetuae et Felicitatis discimus hanc coenam liberam vocitari, haud dubie quia lautissima erat, ac gladiatores cibis ad libitum appositis sese ingurgitabant.

Christiani ergo publicas illas coenas merito repudiabant; utpote quae in Bacchi honorem, ac intemperanter dabantur. Nullum tamen damnum rebus publicis inde accedebat. Nam ubi ubi, sic Tertullianus quemlibet ethnicum alloquitur, de copiis tuis coeno, id est, cibis, quos a tuis gentilibus in quocumque publico loco, falsis diis non consecrato, emere consuevi.