Articulus IV. Quam immerito ethnici conquerebantur templorum suorum vectigalia decoqui, ex quo orti erant christiani, qui diis illorum, hominibusque mendicantibus non sufficiebant, ac vectigalia solvebant tanta cura, quantis dolis ab iisdem ethnicis fraudabantur: neminem de sterilitate Christianorum conqueri potuisse, praeter infames lenones, perductores, aquariolos, sicarios, venerarios, magos, aruspices, ariolos, mathematicos; ac si quid forte malum reipublicae a Christianis illatum fuerat, illud cum foenore ab illis aliunde resarcitum.

1086A

Quae hactenus retulimus, quantumvis clara et omnibus perspicua sint, non potuerunt tamen caecos comprimere ethnicorum impetus, nec effraenatum in Christianos furorem exstinguere. Magno enim adhuc clamore ubique vociferabantur illos in reipublicae ortos esse perniciem. Ex quo enim eorum religio in mundum disseminata est: Templorum, nostrorum, inquiebant, 1086B vectigalia quotidie decoquunt (Tertullian. Apologet., cap. 42, p. 493) , hoc est, paulatim minuuntur. Cuilibet enim christiano, uti ipsemet Tertullianus fatetur, prohibitum erat, ne curas templorum deleget, aut vectigalia eorum procuret (Idem, lib. de Idololat., cap. 17) . Cum major itaque, uti saepius diximus, esset christianorum, quam ethnicorum numerus, profecto longe pauciores templorum vectigalia pendebant.

Verum etsi res ita sit, ethnici, non de christianis tantum, sed de suis etiam sectatoribus expostulare debebant. Ab eis quippe Tertullianus petit: Stipes quotus quisque jam jactat (Idem, Apologet., loc. cit.)? Stipes autem nummus erat signatus. Qui enim diis cum thesauris, ait Varro, asses dant, stipem dicunt 1086C (Varr., lib. IV de Ling. latin., sub fin.) . Quamobrem Ovidius canebat:

Contulit aes populus: de quo delubra Metellus
Fecit, ait: dandae mos stipis inde manet. (Ovid., lib. IV Fastor. § 3.)
Ethnici ergo si stipem templis non dabant, non minus certe quam christiani iis faciebant detrimentum.

Instabant gentiles, atque ut ait Arnobius, conjectores, arioli, vates et alii amarissime deplorabant in templis suis raritatem (Arnob., lib. II advers. gent.) , ac nec exiguas quidem stipes posse a paucissimis consultoribus extorqueri. Scimus quidem Plinium secundum in sua ad Trajanum imperatorem 1086D epistola scripsisse templa et sacra solemnia coepisse suo tempore repeti. Totidem enim haec illius verba legimus: Certe satis constat prope jam desolata templa coepisse celebrari, et sacra solemnia diu intermissa repeti passimque venire victimas, quarum adhuc rarissimus emptor inveniebatur (Plin., lib. X, epist. 101, pag. 376) . Sed quod fatetur prope desolata fuisse ethnicorum templa et sacra, hoc verissimum est. Quod vero subjungit illa coepisse repeti, his verbis inepte adulatus est Trajano, cujus clementiam per fas et nefas extollere volebat. Nam crescente numero christianorum, minus frequentabantur ethnicorum templa minusque vectigalia solvebantur.

Tertullianus itaque id ultro fatetur, et gentilibus 1087A respondet quantumcumque fuerit illud damnum, a christianis abunde restitui. Nos enim non sufficimus, inquit, et hominibus et diis vestris mendicantibus opem ferre (Tertullian., Apologet., cap. 42, p. 494) , hoc est, omnia bona nostra omnesque nostrae facultates non sufficiunt, ut mendicantibus vestris, cum diis, tum hominibus, de quibus alibi a nobis actum est (Tom. I Apparat., pag. 784) , opem feramus. In aerarium ergo templorum vestrorum, in quae nos vobiscum convenire nefas est, etsi nullam stipem jactemus, alibi tamen quibuslibet petentibus saepius et longe abundantius eam impertimur (Dissert. in Minut. Octav., cap. 20, art. 30) . Plus enimvero, ait ille, nostra misericordia insumit vicatim, seu plura quibuslibet per vicos et vias civitatum mendicantibus largitur, 1087B quam vestra religio templatim (Tertullian., loc. cit.), sive in singulis templis vestris tribuit.

Deinde vero vectigalia, ab imperatoribus imposita, Christiani multo majore cura, et meliori fide, quam gentiles solvebant. Quin etiam haec vectigalia, inquit, gratias agent Christianis ex fide dependentibus debitum, qua alieno fraudando abstinemus (Ibid.) . Noverant quippe illud Christi praeceptum: Reddite quae sunt Caesaris Caesari (Matth., cap. XXII, 21) . Atque inde Justinus martyr ethnicis palam dicebat: Φόρους καὶ εἰσφορὰς τοῖς ἐφ᾽ ὑμῶν τεταγμένοις πανταχοῦ πρὸ πάντων πειρώμεθα φέρειν, Vectigalia sane et collationes eis, qui a vobis sunt ordinati exactoribus prae omnibus ubique inferre contendimus (Justin. Apolog. ad Anton. ). Ea vero ethnici sic fraudabant, ut si ineatur, 1087C Tertulliani verba sunt, quantum vectigalibus pereat fraude et mendacio vestrarum professionum, facile ratio haberi possit, unius speciei querela compensata pro commodo caeterarum rationum (Tertullian., Apologet., cap. 42, pag. 495) . Ibi certe professionis nomen accipitur pro publica bonorum omnium, quae unusquisque possidebat, expositione seu declaratione. Sed non inde tollitur tota difficultas obscurioris hujusce phrasis, quae duplici modo a sagacioribus explicatur. Quidam enim putant hunc esse Tertulliani sensum: si perpendatur quantum gentiles malum reipublicae importent, fraude et mendacio professionum (Ibid.) , sive falsa bonorum suorum declaratione, confestim vel hac specie, sive hoc solo exemplo agnoscetur illud malum esse majus, quam quidquid 1087D boni aliis rationibus afferunt. Alii vero Tertulliani mentem sic explicant: Christiani tanta cura tantaque fide solvunt tributa, quantis dolis ac mendaciis a gentilibus fraudantur, hocque solo exemplo plane conficitur iniquissimam esse horum de Christianorum inutilitate querelam; quia vectigalia caeteris omnibus accuratius pendebant, ac si quid aliunde afferrent detrimenti, caeterarum, quae indicatae sunt, rationum commodo affatim compensabatur. At sane si ibi Tertullianus ethnicos non componit cum Christianis, potior videtur prima interpretatio, qua colligitur illos de allato ab his reipublicae damno prorsus immerito expostulasse; quandoquidem aliud majus bonum conferebant. Si vero ibi utrosque Christianos et gentiles 1088A inter se contulit, secundam expositionem praeferas, per nos licet.

Caeterum ut Auctor noster ethnicos pressius urgeat (Idem, ibid.) , illis ultro concedit quosdam apud eos reperiri, qui de Christianorum, ut ipse ait, sterilitate conquerebantur. Sed quinam, Deus bone, hi erant? Non alii profecto, nisi homines perditi, suis vitiis et sceleribus infames, quibus nec placere, nec favere summa est reipublicae utilitas. Triplicem autem eos distinguit in classem, quorum prima erat turpissimorum nefandae libidinis ministrorum, qui ab illo appellantur lenones, perductores, aquarioli. Duos autem priores commemorat Cicero, ubi contra Verrem sic invehitur: Sileatur de nocturnis ejus bacchationibus et vigiliis; lenonum, aleatorum perductorum nulla mentio 1088B fiat (Cicer., lib. II in Verr., pag. 68, lin. 3) . Lenones vero inter et perductores hoc erat discrimen, quod primi mulieres non reluctantes, secundi invitas ad stuprum adducerent. Quapropter cecinit Horatius:

Laudato, scortator ait, cave te roget ultra,
Penelopen facilis potiori trade. Putasne
Perduci poterit tam frugi, tamque pudica. (Horat. II, satir. 5, v. 75 et seqq.)
Ejusdem farinae erant aquarioli, qui, ut ait Festus, dicebantur mulierum impudicarum sordidi asseclae (Fest. lib. XX de Signific. verb. adv. Aquarioli) . Quamobrem ab Apuleio memoratur exacerbatus aquariolus uxoris suae impudicae et meretricis (Apulei. Apolog. ante med. pag. 366) . Spurcissimi autem hujusmodi homines 1088C mulieribus aquam ad sordes abluendas adsportabant. At vide, quaeso, utrum huic impurissimo hominum gregi adscribendus sit Commodus imperator, de quo haec Lampridius memoriae prodidit: Gladiatoribus convixit, aquam gessit ut lenonum minister (Lamprid., in Vita Commod.). Quorumdam tamen opinio est aquarioli nomine significari balneatorem, qui lavantium vestes custodiebat ac lenocinabatur. Inde canebat Martialis:

Cum te lucerna balneator exstincta
Admittat inter bustuarias moechas. (Martial., lib. III, epigram. 62.)

At talium certe hominum de Christianorum sterilitate et inutilitate expostulatio, horum erat et virtutis et utilitatis commendatio ac praeconium.

1088D Nec aliud sane ferri potest judicium de sicariis, venenariis et magis, qui secundam Tertulliani classem conficiunt (Tertullian., Apologet., cap. 43) . Nam hi aliorum vitae insidiabantur, eamque saepe saepius eripiebant. Sicarii enim nuncupati sunt a sica, seu gladio breviore, quem ad interficiendos ex insidiis homines gerebant. Quam frequenter vero ab his truculentis hominibus alii clam et insidiose necarentur, his paucis disces Ciceronis verbis: Haec quotidiana, sicae, venena (Cic., lib. III de Natur. Deor., pag. 251, lin. 15) . Sed ut propius ad Tertulliani accedamus tempora: Inde, inquit Cyprianus, venefici, inde sicarii, tam ad peccandum praecipites, quam impune peccantes (Cyprian., libr. ad Demetr.).

1089A Jam autem praesentis cur deinde ab Auctore nostro appellantur venenarii, qui venenum aliis propinant, aut conficiunt, aut vendunt. Nec his procul dubio dissimiles erant magi, quibus tertius in hac classe locus datur. Diabolicis siquidem artibus, maleficiis et praestigiis nocere aliis, eosque occidere nitebantur. At hi sunt, quos Horatius hisce notat carminibus:

Quae saga, quis te solvere Thessalis
Magnus venenis, quis poterit deus? (Horat. lib. I, od. 27, v. 21 et 22.)

Tertia demum in classe reponuntur a Tertulliano aruspices, arioli, mathematici (Tertullian., Apologet., cap. 43) , quos quidem Arnobius, a nobis paulo ante citatus, vanos conjectores nuncupat. Suis enim exsecrandis artibus, dolis atque praestigiis futura se 1089B praenuntiare posse venditabant. Arioli autem sive Farioli, de quibus supra egimus fingebant se divino afflatu, et aruspices adspectu victimarum vaticinari. At Terentius utrosque pungit horum versuum aculeis:

Gallina cecinit, interdixit ariolus:
Aruspex vetuit ante brumam aliquid novi
Negotii incipere. (Terent., Phorm., act. IV, scen. 4.)
Neque his sane aliisque Cicero magis pepercit ubi haec scribebat: Μαντικὴ vestra, quae latine divinatio dicitur, qua tanta imbueremur superstitione, si vos audire vellemus, aruspices, augures, arioli, vates, conjectores nobis essent colendi (Cicer. lib. I de Natur. Deor., pag. 203, lin. 36) . Sed de his alibi dictum, et adhuc postea dicendum.

1089C Scelestum illud ac reipublicae infestum, omninoque perniciosum agmen claudunt mathematici. Hos autem vulgus, inquit A. Gellius, quos gentilitio vocabulo chaldaeos dicere oportet, mathematicos dicit (A. Gell., lib. I Noct. Attic. cap. 9) . Et prius quidem Cicero illorum artem et professionem his verbis explicaverat: Non ex artis, sed gentis vocabulo nominati, diuturna observatione siderum scientiam putantur effecisse, ut praedici posset quid unicuique eventurum, et quo quisque fato natus esset (Cicer., lib. I de Divin., init., pag. 255, lin. 4) . Unde Juvenalis:

Nota mathematicis genesis tua. (Juvenal., satir. 14, post med.)
Verum illos eorumque scientiam idem ipse Cicero 1089D chaldaeorum monstra vocat, nosque monet ab Eudoxo, ipsorum antesignano, scriptis traditum: Chaldaeis in praedictione et in notatione cujusque vitae ex natali die minime esse credendum (Cicer., lib. II de Divin., pag. 291. lin. 49) . Plura autem ut missa faciamus, alio in libro Tertullianus noster haud dubitanter asserit pravos angelos, seu daemones hujus impiae artis fuisse magistros, ac deinde haec subjunxit: Expellantur mathematici, sicut angeli eorum: eadem poena est exsilii discipulis et magistris (Tertull. lib. de. Idololat. cap. 9) . Narrat autem Suetonius hos mathematicos ab imperatore Vitellio pulsos fuisse Urbe et Italia, ac postea capite damnatos (Sueton., lib. VII, § 14) . Sed prius, teste Tacito, 1090A facta fuerant de hoc mathematicorum exilio senatus-consulta (Tacit., lib. II Annal., ante med.) . Ulpianus tandem plura de his memorat, quem consulere poteris (Ulpian., lib. VII de Offic. praetor.) .

Atque hi erant triplicis classis homines, qui Christianos reipublicae inutiles esse idcirco querebantur, quia a nefariis illorum operibus abhorrebant, nullumque eis ferebant fructum. Sed perditissimis hominibus infructuosos esse, ait Tertullianus, magnus procul dubio reipublicae fructus est (Tertullian. Apologet. cap. 43) .

Denique Christianos ethnicis maximo esse emolumento hac adhuc ratione demonstrat: Quanti (editiones veteres, Quantos, Lacerda, Quando) habetis, non dico qui jam de vobis daemonia excutiunt, non 1090B dico jam qui pro vobis quoque vero Deo preces sternant, quia forte non creditis, sed a quibas nihil timere possitis (Ibid.) . Rigaltius vero propria auctoritate, et contra exemplarium manuscriptorum atque editorum fidem, haec verba, quia forte non creditis, tanquam supervacua, aut sibi non placita sustulit. Sed quid, amabo te, nocebant ea verba, quibus Auctor significat ethnicis persuasum omnino non fuisse Christianos pro ipsis Deum verum precari? At id tamen, inquit, tam erat certum, quam plane constabat daemonia ab illis ex eorumdem gentilium ejecta fuisse corporibus, sicuti a nobis evidentissime probatum est.

Quanti ergo, arguit Tertullianus, vos ethnici habetis, hoc est, quanto pretio aestimatis hoc maximum certe beneficium, quod Christiani vobis impertiuntur? 1090C Nonne eo solo nomine vobis summae profecto, ut supra diximus (Supr., cap. 22, art. 1) , erant utilitati?

Verum instat adhuc ille, et intortum ab ethnicis telum in illos retorquendo, plane demonstrat ab illis summum reipublicae detrimentum fieri. Nam cum longe major, sicut haud semel diximus, esset christianorum, quam illorum numerus, nonne respublica damnum certe maximum ab his ipsis accipiebat, quorum crudelitate tot justi christiani, sicut Auctor noster ait, impendimur, id est, consumimur et occidimur. Eo enim sensu scripsit latinus epistolarum Pauli interpres: Ego autem lubentissime impendam, et superimpendar ipse pro animabus vestris (Paul., Epist. II ad Corinth., cap. XII, 15) . Addit vero Tertullianus: 1090D Cum innocentes erogamur (Tertull., lib. de Praescrip., cap. 2) . Pamelius vero mallet erodimur: sed saepius Auctor noster verbo erogare utitur, quam ut, invitis manuscriptis omnibus, credatur illud ibi corruptum esse. Eodem itaque significatu ibi accipitur, quo alibi dixit, Febrem erogando homini deputatam. Et revera homo erogatur febri, cujus mortiferi sunt exitus. Alibi etiam scripsit gladiatores, qui occidi didicerant, edicto die inferiarum erogari (lib. de Spectac., cap. 12) . Denique de inferni igne, uti animadvertimus (supr., cap. 11, art. 4) , ab eo dictum: Dum erogat, reparat.

Porro autem quid, quaeso, in majus reipublicae damnum verti potuit, quam contra humanas divinasque 1091A leges innumeros christianos non solum suo numero reipublicae utiles, sed cives etiam optimos, morum vitaeque integritate venerandos, nullius hostes, nullius criminis reos, suum, sicut superius ostendimus (Supr., cap. 14, art. 3) , duntaxat ob nomen vexare, ac quibuslibet exquisitissimis cruciatibus excarnificare et occidere? Ethnici ergo vel hanc solam propter rationem magnum utique toti reipublicae inferebant malum. Contra vero Christiani nullum profecto importabant; aut si quid ab eis unquam factum designari potuerit, illud certe magno cum foenore ab ipsis aliunde, et vario modo resarciebatur.

Atque hactenus quidem exposuimus et enucleavimus omnia ac singula argumenta, quibus Tertullianus christianae religionis veritatem, sanctitatem, sincera 1091B ejus documenta, et iniquissimam Christianorum vexationem demonstrat. Jam itaque examinandum superest, quomodo probaverit falsam esse gentilium religionem.