Articulus Primus. Quam aperte falsitas religionis ethnicorum demonstretur ex christianae veritate, ejectis ex obsessorum corpore daemonibus, certa hominum conscientia; potiori et notiori, sed plane falsa divinitate Saturni, qui homo fuit, et a Jano in Italia exceptus, suum nomen dedit civitati, quam depalaverat, totique Italiae, quae prius Oenotria vocabatur; item Thalli, Cassii, et Nepotis testimonio, ac proinde falsam esse ipsam quoque Jovis aliorumque, venditatam ab ethnicis, divinitatem.

1091C

Quibus rationum momentis invictissime assertam vindicatamque a Tertulliano vidimus christianae religionis veritatem, iisdem funditus evertuntur omnes gentilium dii, et superstitiosae religiones. Nam si vera est Christi divinitas, sicuti Tertullianus noster scite observat, sequitur ut falsa renuntietur quaevis alia contraria reperta (Tertullian., Apologet., cap. 21, pag. 404) . Praeterea manifestissime cum illo ostendimus (Supr., cap. 7, art. 1) unum tantummodo esse posse Deum, ac proinde falsos alios omnes, quotquot ab ethnicis fingi potuerunt.

1091D Nec minus perspicue a nobis demonstratum est (Supr., cap. 8, art. 1) daemones a christianis ejectos fuisse ab eorum, quae obsidebant, corporibus, illosque tum coactos palam fateri se non deos sicuti putabant ethnici, sed immundos esse spiritus; unicum vero, quem Christiani praedicabant, esse Deum, ac Christum hujus esse Virtutem, Sapientiam, Rationem, et Filium, cujus nomine ac virtute fugabantur. Nihil ergo necesse erat alia plura a Tertulliano (Tertul. Apologet., cap. 23) congeri argumenta, quibus amplius comprobaret plane commentitios fictosque esse ethnicorum deos, ac proinde falsam illorum religionem. Verum ut eosdem ethnicos impii deorum suorum cultus, ac perversae religionis tandem aliquando, 1092A si fieri poterat, omnino puderet, variis adhuc rationum momentis manifestissimum cuilibet facit tam apertas falsae illius religionis notas deprehendi, ut qui eas non perspiciat, se ipsum penitus excaecare velit.

Primo itaque ipsammet gentilium conscientiam testem appellat, qua constricti, fateri, ut supra vidimus, cogebantur unicum esse Deum, eosque omnes, quos vocabant colebantque deos, revera fuisse homines. Si quis vero sceleratus certissimo conscientiae suae testimonio repugnare ausus fuisset, is plane revincebatur elingui quidem, sed eloquentissimo civitatum omnium clamore, in quibus hi dii, sicuti haud semel observavimus (Sup., cap. 7, art. 1) , nati, versati, mortui et sepulti sunt. Quoniam vero infinita 1092B erat illorum multitudo, ac singulos recensere vel etiam nominibus suis appellare longius foret, ipsum Tertullianus petit illorum caput, et magis notam omnibus originem. (Ibid., cap. 11, pag. 12 et seq., cap. 29, pag. 438; et lib. II ad Nation., cap. 1) .

Ethnicos itaque sic urget, et alloquitur: Ante Saturnum Deus penes vos nemo est: ab illo census totius, vel potioris, vel notioris divinitatis (Tertullian. Apologet., cap. 11, pag. 332; et lib. I ad Nation., cap. 12, pag. 578) . Dixit autem potioris vel notioris (Ibid.) , aut ut in manu exaratis nostris exemplaribus, et notioris, nec prorsus quidem male. Significat etenim se deorum primordia non a prima idololatriae origine, quam alibi obscuram esse, nec a cunctis eamdem assignari vidimus (Tom. I Apparat., pag. 717 et seqq.; et dissert. 1092C super., cap. 30 et seqq.) ; sed ab ipsa divinitate Saturni, qui omnibus aliis diis potior et notior habebatur. Quid vero mirum, si ab illo ordiatur, cum Varro, qui tot libros de diis suis composuerat, omnium deorum antiquissimos venditet Jovem, Junonem, et Minervam (Tertullian., lib. II ad Nation., cap. 12) . At Jupiter genitus ferebatur a Saturno, qui proinde illo antiquior erat. Ab hujus autem parentibus Coelo, sive Chrono, et Terra, incipiendum esse non censuit, tum quia Saturnus, unicus eorum filius, his ac caeteris omnibus diis notior erat, et potior credebatur, tum quia haec ridicula poetarum de illius ex Coelo et Terra ortu commenta et fabulae sunt. Natus siquidem ex illis fingebatur, quoniam parentes ejus ignoti fuerunt. Nam ex consuetudine humana, ait Tertullianus, ignoti, vel ex 1092D inopinato apparentes, de coelo supervenisse dicuntur (Tertullian. Apologet., cap. 10, pag. 331; et lib. II ad Nation., cap. 12) , sicut et vulgus filios terrae vocat, quorum incertum erat genus. Sed haec omnia in superioribus nostris dissertationibus explanavimus (Dissertat. in Minut., Octav. cap. 15, art. 1; et dissert. in Lactant., cap. 30, art. 1, et cap. 31, art. 2) .

Praeterea cuilibet perspicuum ibidem fecimus quam recte ille asseruerit hominem fuisse Saturnum, qui post multas expeditiones in Italiam appulit, ac postquam ibi a Jano susceptus fuisset, mons, inquit, quem incoluit, Saturnius dictus; civitas, quam depalaverat, Saturnia usque nunc est. In antiqua, et altera 1093A recentiori editione legimus debellaverat; sed Tertullianeum verbum est depalaverat (Tertullian., loc. cit.); Ubi enim de mundi creatione adversus Hermogenem disputat: Omnia, inquit, opera sua Deus ordine consummavit, incultis primo elementis depalans quodammodo mundum (Idem, lib. adv. Hermog., cap. 29) . Rursus vero contra Marcionem: Quod architectum se prudentem affirmat, hoc invenimus significari depalatorem disciplinae divinae a creatore (Idem, lib. V advers. Marcion., cap. 6) . Itaque dixit a Saturno depalatam civitatem, id est conditam, vel positis palis fundatam, sive ut aliis placet, palis instructam. Et hi quidem explicationem suam firmare conantur his Hermae verbis: Cum depalasset vineam (Herm., lib. III, similit. 5, § 2, pag. 61) .

1093B Tum deinde Tertullianus: Consedit Saturnus, exceptus ab Jano, vel Jane (Tertullian. Apologet., cap. 10) : Mss. nostri, Janae ut Salii volunt. In duobus autem manu recentiori exaratis exemplaribus nostris, et in primo ad Nationes libro, ubi eadem repetuntur: Etsi alii vocant (Lib. I ad Nation., cap. 12, p. 578) : melius forsitan, sicut alii. Quorsum enim ibi Saliorum mentio? Nunquid ab illis aut solis, aut primis Saturnus dictus est a Jane, non autem Jano exceptus? Sed haec aliorum judicio permittimus.

Postquam vero Saturnus datam sibi a Jano sedem fixisset: Tota Italia, ait Auctor noster, post Oenotriam Saturnia cognominabatur (Tertull., ibid) : et in libro ad Nationes: Tota Italia de Saturno vocabatur. Italiae autem primum Oenotriae nomen fuisse aperte 1093C docet Virgilius his versibus:

Est locus, Hesperiam Graii cognomine dicunt,
Terra antiqua, potens armis atque ubere glebae,
Oenotrii coluere viri, nunc fama minores
Italiam dixisse ducis de nomine gentem. (Virgil., lib. I Aeneid., v. 534 et seqq.)
Nec id semel cecinisse contentus, iisdem verbis alio in libro repetit (lib. III, v. 163 et seqq.) . Videsis Servii in haec carmina annotationes, Antiochum a Strabone citatum (Strab., lib. III Geogr., p. 254) , et alios. Italia itaque a Saturno nuncupata prius fuit Saturnia, ut liquet his Ovidii carminibus:

Hac ego Saturnum memini tellure receptum;
Coelitibus regnis à Jove pulsus erat.
Inde diu genti mansit Saturnia nomen;
Dicta quoque est Latium terra, latente Deo. (Ovid., lib. II Fastor. § 3, v. 235.)
1093D Quamobrem a poetis ut vidimus (Dissertat. in Minut., c. 16, art. 1) , vocatur tellus terraque Saturnia, et a Virgilio, ubi cecinit:

Salve, magna parens frugum, Saturnia tellus? (Virgil., lib. II Georg., v. 174.)
Nonne autem ea omnia satis evidenter probant Saturnum fuisse hominem? Quod quidem Tertullianus tam in Apologetico, quam in secundo ad Nationes libro adhuc confirmat testimonio Diodori, Thalli, Cassii Severi et Cornelii Nepotis, de quibus alibi egimus (Dissertat. in Minut., cap. ult., art. 2, et in Lactant., c. 31, art. 3) . Non sine aliqua tamen observatione praemittere possumus in priore libro scriptum Cassius 1094A Severus. Duo autem eo nomine insigniti fuerunt: alter, uti in Eusebiano Chronico legimus, orator egregius (Chron. Euseb., ad ann. 2047) , qui Augusti imperatoris tempore in exilium missus est; alter vero poeta parmensis, qui ex iis unus fuit, qui cum Bruto Julium Caesarem interfecerunt, de quo plura Lilius Giraldus (Girald., Dial. IV, de Poet. Hist., p. 160) , Vossius (Voss., de Poet. latin., c. 2) , Scaliger ( Scalig., in cit. Chron. Euseb.), et alii (Fabius, lib. X, et Senec, epist. 79) . Uterque porro a nonnullis Cornelius Severus vocatur. Sed in Tertulliani textu forsitan additum est cognomen Severus, a Minutio Felice et Lactantio, sicut alibi vidimus, omissum. Nam quae ille de Saturno narrat, haec potius a Cassio Hemina, quemadmodum etiam annotavimus, quam a Cassio 1094B Severo scriptis tradita videntur. In illius quoque ad Nationes libro ab oscitante librario scriptum est: Cornelios Nepotes et Tacitum. Ad quid enim ibi Taciti mentio, cujus nulla in Apologetico, neque a Minutio et Lactantio facta est (Dissertat. in Minut., cap. ult., art. 2) ? Nonne ibi sicut in illorum libris legendum est Graecum Thallum?

Quidquid autem ea de re peritiores pronuntient, quorum judicio semper stabimus, haud dubitanter Tertullianus affirmat nullum ab ullo gentili inveniri aut citari posse auctorem, qui unquam negaverit Saturnum fuisse hominem, qui ab alio homine et vitam accepit et regnum, ac proinde Deus esse non potest (Tertullian. Apologet., c. 10, p. 331, et l. II ad Nation., c. 12, p. 578) . Verus enim Deus, ut saepius diximus 1094C (Dissert. in Minut., cap. ult., art. 2) , a se ipso solo est, et ideo omnipotens, qui homines caeteraque omnia creavit, qui omnibus dominatur, qui omnia regna dispensat.

Post haec ille: Satis jam, inquit, de Saturno (Tert., Apologet., c. 10, p. 331) , ad cuilibet hebetiori atque obstinatiori demonstrandum falsam omnino esse illius divinitatem. Data autem opera ibi adjecit licet paucis. Nam in secundo ad Nationes libro falsitatem ejus variis demonstrat argumentis (lib. II ad Nation., c. 7, et cap. 16) , quae in superioribus nostris dissertationibus explicata, non amplius hic repetenda sunt.

Saturnus porro si deus nec fuit, nec esse potuit, quia homo erat, caeteris hominibus similis; multo 1094D magis divinitate carent Jupiter, ejus filius, totaque aliorum pene innumerabilium caterva, quos ab eodem Saturno, aut saltem post illum ortos esse constat (Idem, Apologet., c. 10, p. 333) . Quis enim nesciat Jovem, quem ethnici deum optimum, maximum vocabant, ex ejusdem Saturni cum Ope, seu Rhea sorore sua connubio, sive potius incestu, natum perhiberi? Adultus autem, pulso patre suo, in illius invasit regnum, atque assumptis, uti ait Tertullianus, squammati, cornuti, plumati, imbris aurei figuris, filios infamibus stupris et adulteriis procreavit (Tertull., Apologet., c. 21, p. 396, et l. II ad Nat., c. 13) .

Quis ergo expensis his omnibus, quae aliis nostris in dissertationibus enucleavimus (Dissertat. in 1095A Minut., c. 15, art. 1, et dissertat. in Arnob., c. 11, art. 4, et in Lactant., c. 3, art. 1 et seqq.) , diffiteri unquam poterit illum deum non esse, sed sceleratum hominem qui omnem humanitatis, et pudoris sensum exuerat?