Articulus II. Quam praepostere ethnici venditarent suos post mortalem hanc vitam factos esse deos ab alio superiore mancipe divinitatis; unum duntaxat esse deum, qui mundum ante omnes gentilium deos, ac fruges, et ante Cererem, Bacchum et Minervam creaverat; nec magis deos dici posse illarum frugum inventores, quam Lucullum, qui cerasa, et Catonem, qui ficum viridem in Italiam primi attulerunt.

1095B Fatebantur quidem ethnici, quod negare nunquam potuerunt, Saturnum, aliosque, quos deos esse somniaverant, reipsa fuisse homines: sed cum Varrone contendebant illis, hujus vitae mortalis munere rite functis, datam divinitatem (Tertullian., Apologet., c. 11, p. 335) . Verum absurdam opinionem suam alio absurdiori commento tueri frustra conabantur. Neque enim homines post mortem suam dii fieri potuerunt, nisi vel a se ipsis, aut alio aliquo iis potentiore deo. Atqui utrumque falsum est. Non ipsi siquid em potestatem habuerunt divinitatem sibi mortuis conferendi. Si quando namque id potuissent, nunquam fuissent homines, mortalium infirmitatibus et vitiis obnoxii. Cujus hanc Auctor noster rationem reddit: Nunquam homines fuissent, possidentes scilicet melioris, 1095C quam fragilis humanae conditionis potestatem (Ibid.) . Solus quippe Dei Filius, ab aeterno Deus, assumpta quidem, sed modo prorsus admirabili, et absque ulla vitii aut peccati labe, natura hominis, mortalem vitam egit.

Neque etiam ficti gentilium dii ab ullo alio divinitatem accipere potuerunt, nisi illis major potentiorque fuerit; aut ut Tertulliani ad ethnicos verb is utamur: Necesse est concedatis esse aliquem sublimiorem Deum, et mancipem quemdam divinitatis (Ibid.) . Nomen autem manceps a politioris latinitatis scriptoribus pro eo sumitur, qui aliquid publice conducit, vendit et redimit. At nunc ab Auctore nostro accipi potius videtur pro aliquo divinitatis custode, curatore ac praefecto (Idem, lib. de Idolol., c. 1, et 1095D lib. de Pudicit., c. 14) ; quo sensu in codice Theodosiano thermarum aliarumque rerum mancipes vocantur (Cod. Theodos. leg. Un. de Mancipib., t. V, p. 183) . At quicumque dixerint Saturnum aliosque mortuos homines suam divinitatem accepisse ab alio illius mancipe, hoc ipso non esse deos palam confitentur. Verus siquidem Deus a se solo et aeternus sit, necesse omnino est.

Praeterea nullus unquam, nisi plane desipiat, dixerit ab omnipotente ac sapientissimo Deo aliquid inconsiderate, temere ac sine caussa factum. Atqui nulla prorsus caussa assignari potest cur ille suam cum mortuis hominibus communicaret divinitatem (Tertullian., Apologet., c. 11, p. 333) . Duplex quippe 1096A tantum haec caussa esse vel potius excogitari potuit. Ac primo quidem, quia Deus horum indiguerit officiis et auxilio: secundo, quia illi eximiis suis factis et virtutibus divinitatem meruerunt. At utrumque falso falsius esse convincitur.

Qua enim aut mortuorum, aut etiam vivorum hominum ope Deus omnipotens unquam indiguit? Numquid ad condendum mundum? At quicumque gentiles id asseruerint, re pugnantem habebunt Pythagoram (Ibid., p. 13) , qui, ut supra vidimus (Dissertat. in Lactant., c. 21, art. 2) , mundum increatum praedicabat. Tametsi vero mundus, ut Plato aliique philosophi, quemadmodum adhuc annotatum est, recte docuerunt, reipsa creatus sit; verus nihilominus Deus, cujus infinita potestas est, nullius plane ad illum 1096B fabricandum subsidio eguit.

Quid vero, quod constat ante Saturnum ac quoslibet alios gentilium deos, pluvias, sicut ait Tertullianus, de coelo ruisse, et sidera (Tertullian., loc. cit.), puta solem ac lunam, radiasse, et lumina, videlicet stellarum, floruisse? Alio siquidem in libro scripsit: Coelum luminibus floruisset, magis sol radiis insultasset (lib. IV adv. Marcion., c. 42) . Quam igitur opem ad mundum creandum Deo ferre Saturnus aut quilibet alius poterant, qui longo post solem, lunam et stellas tempore orti sunt? Addit Tertullianus ante omnes gentilium deos, tonitrua mugisse et ipsum Jovem, quae in manu ejus ponitis (sive, ut in antiquioribus editis et ineditis condicibus, imponitis) fulgura timuisse (Tertullian., Apologet., c. 11, p. 334) . Et vero cum 1096C certum sit tonitrua mugisse, autequam Jupiter exstitisset, dubium nemini esse debet, quin, insito omnibus hominibus timore, fulmina nunquam audita primum saltem timuerit. Quamobrem Tertullianus jure merito ridet ethnicos, qui fulgura et fulmina in ejus manu esse, et ab eo, licet non facta, vibrari effutiebant.

Sed acrius adhuc urget nihil imperfectum ab omnipotente fieri, atque idcirco mundum, omnibus absolutum numeris, ab eo conditum fuisse. Omnia igitur, quae ad sustentandam hominis vitam necessaria sunt, ante quoslibet gentilium deos omnesque homines creaverat. Itaque nihil, ait ipse Tertullianus, continendo, id est, conservando homini, ac cohibendo ne moreretur, et sustinendo, sive sustentando, alendo, 1096D reficiendo, prospectum, ac datum post hominem creatum potuit inferri (Ibid.) . Sed haec ejus verba non ita ad vivum resecanda sunt, ut dixisse credatur nihil post conditum hominem potuisse a Deo creari, quo vita hominis contineretur et sustineretur. Non enim sibi aliud voluit, nisi cuncta, sine quibus humana vita conservari non potest, a Deo creata fuisse ante conditos quoscumque homines, ac multo magis ante Saturnum ac Jovem, aliosque omnes ethnicorum deos. Tam certo igitur, quam evidenter ille inde concludit Deum verum nullius ad mundum faciendum indiguisse auxilio. Non ergo dii aliqui hanc ob caussam facti sunt.

Instat adhuc de terra exuberasse omnem frugem ante 1097A Liberum, et Cererem, et Minervam, imo ante illum aliquem principem hominem (Ibid.) , sive Saturnum, quem ethnici potiorem primumque omnium, uti paulo ante dicebamus, deorum esse garriebant. Ethnicos autem ibi castigat, qui opinabantur Liberum ob vini, Cererem ob frumenti, Minervam propter oleae adinventionem numero adscriptos fuisse deorum. Prius enimvero hae fruges creari debuerunt, quam inveniri. Atqui ille tantum Deus est, a quo creata institutaque fuerunt. Neque urgeas Lucretium de his loquentem usum esse verbo instituisse, ubi cecinit:

Namque Ceres fertur fruges, Liberque liquores
Vitigeni laticem mortalibus instituisse,
Cum tamen his posset sine rebus vita manere,
Ut fama est aliquas etiam nunc vivere gentes. (Lucret. lib. V, v. 14 et seqq.)
1097B Poeta enim ibi de his loquitur, quae aliquorum arte et ingenio reperta fuerant. Verbum ergo instituisse, non alio quam invenisse, sensu accepit. Si quis vero contendat ab illo instituisse dictum, quia Bacchus et Ceres panis ex frugibus, vinique ex uvis conficiendi modum docuisse ferebantur, non multum repugnabimus. Verum is ne hilum quidem inde proficiet. Nobis enim plane sufficit certo certius esse nullas fruges a Baccho, Cerere, et Minerva creatas. Nemo quippe ob eas aut indicatas, aut repertas, aut fieri, aut esse deus potest.

Neque alius deinceps audiendus, qui objicere audeat frugum inventionem tantae hominibus esse utilitati, ut propter solum hoc beneficium Ceres, Bacchus et Minerva in deorum grege annumerari meruerint. 1097C Jam enim haec ratio satis confutata est. Deinde vero si alicujus ea esset momenti, Lucullus debuit etiam deus fieri, qui primus, uti Tertullianus ait cerasa (Mss. cerasia) ex Ponto Italiae promulgavit (Tertullian., ibid.) . Ex Plinio autem discimus anno urbis conditae 680, post victoriam Mithridaticam cerasa ab hoc Lucullo transportata fuisse in Italiam ex Ponto (Plin., lib. XV natur. Hist., c. 25, p. 207) , sive ut ait Hieronymus, de Cerapunto (Hieronym. epist. 23. ad Eustoc. pag. 60) , unde nomen suum traxerunt. Horum itaque praestantium virorum auctoritate corrigendus est alius Tertulliani in secundo ad Nationes libro locus, ubi scriptum legimus: Cn. Pompeius de Ponto . . . . . Italiae promulgavit (Tertull. lib. II ad Nat. cap. 16) .

1097D Instat ille ficum viridem Romae cognitam non fuisse, antequam Cato eam senatui intulit (ibid.) . Tota autem haec historia a Plinio jam citato descripta est (Plin., lib. XV natur. Hist., cap. 18, pag. 198) , et ex illa, sicut ex superiori, Tertullianus concludit iniquos esse gentiles, qui Cererem, Bacchum, et Minervam ob fruges inventas in deorum suorum reposuere numero, et Lucullum ac Catonem, qui alias hactenus incognitas in Italiam Romamque attulerant, apud inferos reliquerunt. Sed haec fusius prosecuti sumus in aliis nostris dissertationibus (Dissertat. in Minut. Oct., cap. 14, art. 2, in Arnob., cap. 9, art. 2, et dissert. in Lactant. cap. 30, art. 5) , ubi refellimus eosdem gentiles, qui homines, ob collata aliis hominibus 1098A beneficia, deos post mortem suam factos esse garriebant.