Articulus III. Quanta insulsitate gentiles venditabant Saturnum, Jovem, aliosque ob merita, praeclaraque facinora, factos esse deos, et alios, illis praestantiores, relictos in inferis, nimirum Socratem, Aristidem, Themistoclem, Alexandrum Magnum, Pompeium, Polycratem, Syllam, Croesum, Crassum, Demosthenem, Ciceronem: atque ostenditur divinitatem a gentilibus eadem, qua diis suis, ratione tribuendam Laidi, Phrynae, Larentiae, atque ipsis sive mortuis sive vivis Caesaribus.

Altera tribuendae mortuis hominibus divinitatis ratio ab ethnicis desumebatur ex illorum meritis factisque 1098B eximiis, quibus eam assecutos esse audacter venditabant. At quicunque id serio asseverabant, hi, ut recte observat Tertullianus, fateri cogebantur aliquem esse Deum deificum (Tertullian., Apologet., cap. 11, p. 333) , id est qui alios ob quaedam praeclara facta deos faciat. Praecellens ergo ille Deus debuit aequissima justitiae lance aliorum merita ponderare, et omnipotentia sua illos debito praemio remunerari. Atqui huic soli aequissimo et omnipotenti competit divinitas, quam nulli alteri, aut natura, aut quibuslibet meritis a se distincto dare potest. Suprema enim divinitas dividi nequit, atque, ut saepius diximus, Deus aut unus aut nullus est.

Sed age, dicque nobis, obsecro, quaenam fuerint Saturni, Jovis, Junonis, aliorumque virtutes, eximiaque 1098C merita, quibus potuerint divinitatem emereri? Nonne gentiles palam praedicabant, insolenterque gloriabantur illos vitam vixisse stupris, adulteriis, ac quibuslibet, ut alibi ostendimus (Dissertat. in Arnob. cap. 12, art 1 et seqq.) , maximis sceleribus et flagitiis infamem, ac contaminatam? Fac tamen eos tot tantisque virtutibus cumulatos fuisse, quot quantisque vitiis coinquinabantur; cur ergo his, ait Tertullianus, in coelum sublatis, ac divinitate donatis, alii virtute pares, atque etiam praestantiores, apud inferos relicti sunt (Tertull. ibid.) ? Nullus enim gentilis quantumvis ad audendum projectus, id negare poterat, quod manifestissime probatur illustrium exemplis virorum quorum egregias singularesque virtutes ipsimet ethnici summis extulerunt laudibus.

1098D Nam ut proposita a Tertulliano (Ibid.) exempla percurramus, quis gentilium deus sapientior Socrate, qui Apollinis oraculo, a nobis alibi citato (Dissert. in Minut. Octav., cap. 3, art. 2) , mortalium omnium sapientissimus renuntiatus est? At tantum abest, ut deus dictus sit, quin Atheniensium judicio fuerit condemnatus, ac cujus morti, inquiebat Cicero, illacrymari soleo, Platonem legens (Cicer., lib. III de Nat. deor. p. 252, lin. 29) . De illa autem Socratis morte disputavimus in superioribus nostris dissertationibus (Dissertat. in Minut., c. 3, art. 2, et in Lactant., cap. 14, art. 1) , et paulo post adhuc aliquid dicendum (Infr. cap. 26, art. 4) .

Quis gentilium deus justior Aristide (Tertullian. 1099A Apologet. cap. 11, p. 336) , quo totius Graeciae, ut ait Valerius Maximus, justitia censetur (Val. Max., lib. V, cap. 3, § 3, extern.) . Quamobrem a Cicerone per antonomasiam Aristides justus (Cicer., lib. III, de Offic., p. 339, lin. 7) , ac graece a Plutarcho Ἀριστείδης ὁ δίκαιος cognominatur (Plut. tom. I, p. 318, et tom. II, p. 186) . Verumtamen ethnici non solum datam aliis iniquissimis divinitatem ei negaverunt, sed improborum factione, ut idem Valerius Maximus testatur, patria excedere jussus est. Continenter vero adjecit: Felices Athenas, quae post illius exilium invenire aliquem potuerunt aut virum bonum, aut amantem sui, cum quo tunc ipsa sanctitas migravit (Val. Max. loc cit. ).

Quis ex bellicosis diis militari gloria magis quam Themistocles claruit (Tertulian., Apolog. cap. 11, 1099B p. 336) ? At ille nihilominus multis, quae Thucydides (Thucid., lib. I Hist., p. 62 et seqq.) , et Plutarchus (Plutarch. in Vit. Themistoc. p. 113 et seqq.) memoriae prodiderunt, bello praeclare gestis, cum patriam claram, incolumem, ut ait adhuc Valerius Maximus, opulentam, principem Graeciae reddidisset (Val. Max., lib. V, cap. 3, eater. § 3) , plane ingratam expertus est. Proditionis enim falso accusatus, primum Argos, inde Corcyram, postea ad Admetum, Colossorum regem, ac deinde ad Artaxerxem, filium Xerxis confugit; exul tandem, hausto sanguine bovis, ut quidam putant, sive ut alii plures narrant, veneno, ex corporis vinculis tanquam ex quodam evolavit carcere.

Quis gentilium deus, pergit Auctor noster, Alexandro 1099C et Pompeio sublimior? Utrique enim res armis belloque gestae cognomen magni pepererunt. Quam autem infelici exitu ambo ex hac vita migraverint, nemo certe ignorare potest, qui libros a Quinto Curtio et Plutarcho de illorum vita conscriptos levi manu attigerit? Non minus tamen, quam Mars, Romulus et alii, divinitatis praemium eximiis rebus gestis meruerant.

Quis praeterea gentilium deus graeco Polycrate, et Sylla Romano felicior ( Tertullian. loc. cit.)? Multi siquidem, ut ait Sallustius, dubitaverunt fortior an felicior esset Sylla (Sallustius, de bello Jugurth. cap. 17) . Testatum insuper Plutarchus facit illum, transacto triumpho, cum pro concione res a se tam fortiter, quam feliciter gestas recensuisset, jussisse se felicem 1099D cognominari (Plutarch., in Vita Syllae, t. I, p. 453 et seqq.) . Sed haec illum ad divinitatem non perduxerunt. Deliciis enim corruptus, pediculari morbo vitam finivit. Polycratis vero felicitas his Valerii Maximi describitur verbis: Omnes conatus ejus placido accipiebantur itinere; spes certum cupitae rei fructum apprehendebant, vota nuncupabantur, simul et solvebantur, velle ac posse ex aequo positum erat (Val. Max., lib. VI, cap. 8, § 5. Extern.) . Et vero secundis rebus ita utebatur, ut maximi pretii annulum, cum in mare ad felictatis suae experimentum projecisset, in capto postea pisce repertus fuerit. Testem hujus aliarumque ejus prosperitatum habes Strabonem (Strab., lib. XIV, Geogr. p. 657) , Herodotum (Herodot. lib. III, 1100A § 39 et seqq.) , et alios quamplures. At tot tantarumque prosperitatum cursum non accepto divinitatis titulo, sed uti Valerius Maximus adhuc memorat, crucis supplicio absolvit.

Quid plura? Nullus fuit deus gentilis Croeso Crassoque ditior (Tertullian. Apologet. cap. 11, p. 337) . De primo namque Ovidius cecinit:

Divitis audita est cui non opulentia Croesi? (Ovid. lib. 4, de Pont.)
De Crasso autem Tullius: Negabat, inquit, ullam satis magnam pecuniam esse ei, qui in republica princeps esse vellet, qui suis fructibus exercitum alere non posset (Cicer. lib. I, de offic. p. 354, lin. 3) . Atque ortum inde illud adagium: Croeso et Crasso ditior, de quo plura apud Erasmum legere poteris (Erasm., 1100B adag. Chil. 1, Centur. 6, adag. 74) . Victus tamen a Cyro captusque Croesus servitutem, postremum, inquit Cicero, malorum omnium, illi servire coactus est (Cicer., Philipp. II, p. 606, lin. 12) . Videsis Herodotum (Herodot., lib. I, § 86 et seqq.) , Thucydidem, Justinum historicum et alios. Quis etiam ignorat infelicem Crassi caedem, qui postquam a Parthis cum majore Romani exercitus parte fusus ac profligatus fuisset, ipsi amputato capite illusum est? Multa de illo Plutarchus in ejus vita (Plutarch. in vita Crassi. tom. 1, p. 564 et seqq.) , quem sicuti Florum, Velleium Paterculum, Justinum historicum, aliosque Romanae historiae scriptores adire poteris.

Quis porro gentilium deus graecum Demosthenem, Ciceronem latinum, eloquentia, ait Tertullianus, unquam 1100C superavit? Sed quale fuit tantae graecae, latinaeque eloquentiae, nemini prorsus incognitae praemium? Non divinitas sane, sed infelicissimus crudeli nece interitus? Verum haec omnibus satis comperta, jam probasse sufficiat quinque Juvenalis, post decantatos Crassum et Pompeium, hisce carminibus:

Eloquium ac famam Demosthenis aut Ciceronis
Incipit optare, et totis quinquatribus optat,
Quisquis adhuc uno partam colit asse Minervam,
. , . . . . . . . .
Eloquio, sed uterque perit Orator, utrumque
Largus et exundans letho dedit ingenii fons. (Juvenal. Satir. 10, v. 113, et seqq.)

Ethnicis ergo, arguit Tertullianus, quis non succenseat, qui cum tot viros virtute et meritis adeo excellentes in inferis reliquerunt, ac tot alios scelestos et improbissimos post eorum mortem ob quaedam 1100D egregia facinora deos renuntiatos esse garriebant (Tertullian. Apologet. cap. 11, p. 337) ?

Urget adhuc ille (Ibid. cap. 13, p. 347) , ac: Quae, inquit, fuerunt deae Larentinae virtutes et merita? Nonne publicum scortum erat? Satis profecto id alibi probavimus (Dissertat, in Minuc., cap. 18, art. 1, et in Lactant. cap. 32, art. 1) . Numquid autem magis pudicas dixeris Junones, Cereres, ac Dianas? Sed ipsimet gentiles, sicuti in superioribus dissertationibus ostendimus, effraenatam illarum libidinem et impudicitiam promulgaverunt? Quamobrem Auctor noster insanam gentilium impietatem, qui has deas adorabant, sic irridet: Velim saltem Laidem ac Phrynen inter Junones, et Cereres, et Dianas adoretis (Tertullian., 1101A Apologet. cap. 13, p. 347) . Meretriciam vero artem Lais publice exercebat, de qua Propertius:

Non ita complebant Ephireae Laidis aedes
Ad cujus jacuit Graecia tota fores.
(Propert. lib. II. Eleg. 6, v. 1 et 2) Nullum autem illa admittebat, nisi accepta, quam poscebat, pecuniae summa. Quia vero Corinthi commorabatur, inde factum illud adagium, Horatii expressum carmine:

Non cuivis homini contingit adire Corinthum.
(Horat. lib. 1, epist. 17, v. 36.) Sotion porro, ab A. Gellio citatus (Gell. lib. I, Noct. Atti. cap. 8, p. 37) , narrat Demosthenem respondisse se tanti non emere poenitentiam. De ea nos aliquid alibi annotavimus (Tom. I Apparat. p. 1241) , ac plura si velis, adi Pausaniam (Pausan. lib. II, p. 42) , 1101B Athenaeum (Athen. lib. XIII, cap. 6, p. 587) , Ovidium (Ovid., lib. I, Amor. Eleg. 5, v. 12) aliosque. Callistratus vero ab eodem Athenaeo laudatus, nos admonuit memoratam adhuc a Tertulliano Phrynen adeo fuisse divitem, ut pollicita sit se Thebarum moenia constructuram, si adscriberetur: Ἀλεξανδρὸς μὲν κατέσκαψεν, ἀνέστησε δὲ Φρυνὴ ἡ ἕταιρα. Alexander quidem fecit, Phryne autem scortum refecit (Athen.). Sed de illa nos plura alibi observavimus (Tom. 1. Apparat. p. 550, et 744. et Dissert. in Arnob. c. 22, art. 3) .

Denique Auctor noster, ut acriori stimulo confodiat ethnicos, ab eis sciscitatur cur pessimos homines, et aliis, quos recensuimus, illustribus viris longe pejores, deos fecerint. Numquid aliquando clausum, inquit, fuit coelum, ut illud optimi viri non potuerint 1101C deinceps ingredi? Cur ergo illud postea aperuerunt suis Caesaribus, non modo mortuis, sed etiam viventibus, omnique flagitiorum genere perditis ac dissolutis? Numquid, pergit ille, vobis, o ethnici, accepto ferent dii vestri, imo gratulabuntur, quod pares fiant eis domini sui (Tertullian. Apologet. cap. 13, p. 347) ? Jocari eum profecto sentis, et imperatores ab illo deorum dominos appellari: quia in eorum, ut jam diximus, potestate erat aut novos facere deos, aut jam factos tollere de medio. Nec minus perspicuum est quam validis ille rationibus demonstret nihil ab ethnicis fingi potuisse insulsius, quam homines ob quaedam merita, aut nonnulla eximia facinora factos esse deos.