Articulus III. Quantum gentiles, personam deorum in cavea induti, divinitatem illorum pessumdederint, repraesentantes castratum Alym, vel Herculem vivum ardentem, vel Mercurium cauterio mortuos examinantem, vel Jovis fratrem cadavera gladiatorum cum malleo deducentem, aliique in templis adulteria et lenocinia componentes, quibus deorum majestatem obsoletant.

1108B Ab histrionum theatro descendit Tertullianus in caveam, ut ipse loquitur, nec ethnicos ibi religiosiores invenit (Tertullian. Apologet., c. 15, p. 361, et lib. I ad Nation., c. 10, p. 576.) Triplicem vero distinguunt caveam, sive potius tres ejus partes, quemadmodum ex Cicerone (Cicer., lib. de Senect., p. 412, lin. 37, et lib. de Amicit., p. 422, lin. 13) , Suetonio (Sueton., lib. II, § 44) , Servio (Servius in lib. V, Aeneid., v. 340, et lib. VIII, v. 635) , aliisque discimus. Summa erat, ubi foeminae, media ubi populus, tertia ubi nobiliores viri sedebant, spectabantque publicos ludos. Tertullianus tamen, quemadmodum Ammianus Marcellinus (Marcell., lib. XIX, p. 550) , caveae nomine designant amphitheatri arenam, in qua pugnabant gladiatores. In suo quippe ad Nationes libro scripsit: Religiosiores 1108C estis in gladiatorum cavea, ubi super sanguinem humanum, super inquinamenta poenarum proinde saltant dii vestri, argumenta et historias nocentibus erogandis, aut in ipsis deis nocentes puniuntur (Tertull. lib. I ad Nat., cap. X, p. 576) . In Apologetico autem simili modo: In cavea, inquit, ubi super sanguinem humanum, super inquinamenta poenarum proinde saltant dii vestri, argumenta et historias noxiis ministrantes, nisi quod et ipsos deos vestros saepe noxii induunt (Idem, Apolog., c. XV, p. 361, et lib. I ad Nat. loc. cit.) . Quibus ille verbis significat post gladiatorum certamen, pantomimum, sumpta dei alicujus larva ac persona, descendisse in arenam, et saltasse supra corpora occisorum, aut animam exhalantium, noxiorum, id est, illorum qui, ob crimina sua condemnati, cum bestiis 1108D decertare cogebantur. Die ergo, quam pulchrum ac pium erat deum personatum carnificis fungi officio, aut reorum a bestiis occisorum cadaveribus illudere.

Nemo autem illud ab Auctore nostro fictum vel exaggeratum putaverit, quod ipse suismet oculis saepius vidisse testificatur: Vidimus, ait, aliquando (Tertullian., ibidem) ; et in libro ad Nationes: Vidimus saepe castratum Atym, illum deum ex Pessinunte, urbe videlicet in Phrygiae magnae confinio, sub Agdesti monte sita, in qua Atys, teste Pausania, tumulatus ferebatur. Praeterea: Qui vivus, ait ille, ardebat, Herculem induerat (Pausan. lib. I, p. 4) . Quid autem hisce verbis sibi voluit, nisi in crudelibus illis spectaculis noxios homines et sceleratos sumpta vel Atydis, 1109A vel Herculis forma, repraesentasse castratum Atym, et vivum Herculem combustum. De utroque egimus in nostra de Arnobii libris dissertatione (Dissertat. in Arnob., cap. 14, art. 2, et cap. 18, art. 1) .

Quid plura? Risimus, inquit adhuc Tertullianus, et inter ludicras meridianorum (Tertullian. loc. cit.), gladiatorum, de quibus nos supra egimus, crudelitates Mercurium, id est, hominem larvam Mercurii prae se ferentem, mortuos, sive occisos gladiatores, cauterio, seu ferro candente examinantem utrum fraus aliqua non lateret, ac illi revera mortui essent.

Vidimus, pergit ille (ibid.) , et Jovis fratrem, nimirum Plutonem, gladiatorum cadavera cum malleo, sive, ut in libro ad Nationes legitur, exequias cum malleo deducentem, in spoliarium videlicet, ubi gladiatores 1109B victi, et lethali vulnere accepto, si quid reliqui foret spiritus, interimebantur. Quamobrem scribebat Seneca: Numquid aliquem esse tam cupidum vitae putas, ut jugulari in spoliario, quam in arena malit (Senec, Epist. 94, sub fin., pag. 384) ? Plura autem ille alibi (Epist. VII, pag. 172) , de gladiatoribus meridianis, atque etiam Suetonius (Sueton. in vita Claud., § 34, et Caligul., § 26 et seqq.) , quos videsis sicut Lampridium ( Lamprid. in vita Commod. imperator.), de spoliario, in quod gladiatores unco trahebantur.

Quosdam porro admirari subit, qui in hoc Tertulliani textu scriptum volunt: Vidimus et ad Jovis fratrem (Johan. Argot. Not. in Onuphr., Panuin. de lud. Circens., cap. 2) , quasi dixerit: Vidimus eumdem Mercurium, qui gladiatorum cadavera non solum 1109C cauterio examinabat, sed qui eos etiam cum malleo deducebat ad Plutonem, Jovis fratrem, sive ad inferos. Non enim animum satis advertisse videntur ad haec ejusdem Tertulliani in libro ad Nationes verba: Dispater, Jovis frater, gladiatorum exsequias cum malleo deducit, quo Mercurius, in calvitio pennatulus, in caducaeo ignitulus, corpora exanimata jam, mortemve simulantia, e cauterio probat (Tertull. lib. I ad Nat., cap. 10, p. 576) . Utriusque igitur officium distinguit, et Mercurii quidem, qui examinabat utrum gladiatores mortui essent; et Plutonis, qui mortuos, sive eorum exsequias deducebat in spoliarium. De his siquidem ille loquitur, quae in gladiatorum ludis fieri consueverant. Alias vero Mercurius ferebatur caduceo, seu virga deducere ad tartara, quemadmodum de 1109D illo canit Virgilius:

Tum virgam coepit, hac animas ille evocat Orco
Pallentes, alias sub tristia Tartara mittit,
Dat somnos, adimitque, et lumina morte resignat. (Virgil. Aeneid. lib. IV, v. 242, et seqq.)
Suos porro deos ethnici non in publicis tantum spectaculis et cavea irridebant, sed in illorum etiam templis, ubi sane illis, sicubi unquam, divini honores habendi erant. In iis enim vero videre erat, inquit Tertullianus, adulteria componi, inter aras lenocinia tractari, in ipsis plerumque aedituorum ac sacerdotum tabernaculis, non secus atque in lupanaribus, sub iisdem vittis ipsorum, et apicibus, et purpuris, thure flagrante, libidinem expungi (Tertullian. Apologet., 1110A cap. 15) , seu exprimi, atque expleri. Nec tibi, quaeso, suspecta sit ejus fides. Nam Juvenalis, tametsi ethnicus, cum tanta flagitia ferre non posset, ea non sine summa indignatione his versibus exagitat:

Nuper enim, ut repeto fanum Isidis, et Ganymedem,
Pacis, et advectae secreta palatia Matris,
Et Cererem; nam quo non prostat foemina templo? (Juvenal. Satir. 9, v. 22, et seqq.)
Et re quidem vera ille prius dixerat:

Aut apud Isiacae potius sacraria lenae
Componit crinem. (Satir, VI, v. 4, 5.)
Sed de his jam plura diximus in aliis nostris dissertationibus (Dissertat. in Minut., cap. 13, art 1, et in Lactant., p. 27, art. 1 et 34) . Quis autem, cui sana mens sit, sponte non subscribet Tertulliano, qui ex 1110B his omnibus, quae in hoc et superioribus articulis explicata sunt, recte concludit ab ipsismet ethnicis omnem plane deorum suorum, quos a Christianis aliisque agnosci et coli volebant, divinitatem pessumdari, penitusque subverti?

Tot enim tantaeque deorum contumeliae, ignominiae, irrisiones: Honorem, ait, inquietant divinitatis, id est, turbant, nec quietam securamque esse sinunt. Quin etiam majestatis fastigia obsoletant (Tertullian. Apologet., cap. 15, et lib. I ad Nation, cap. 10) . Atque ita quidem in nostris codicibus, et omnibus ante Rigaltium editis. At is verbi obsoletant ineptissimam existimabat esse significationem, corrigique voluit adsolant, quo ipse post Gothofredum censet significari, in solum et terram deprimunt. Fatetur libenter in 1110C primo Auctoris nostri ad Nationes libro scriptum: Majestatis fastigium adsolant (Tertullian. loc. cit.); at quid prohibet quominus hoc verbum uno in libro, et aliud in altero adhibuerit? Verbi autem obsoletant ineptissimam esse significationem qui objicit, is certe satis non attendit eumdem Tertullianum alibi dixisse: Perituros plerosque rursum post salutem, qui vestitum obsoletassent nuptialem (Idem, Scorpiac., cap. 6) . Nonne in hoc libro idem est hujus verbi atque in Apologetico sensus? Si ergo ineptissimus videatur, cur, obsecro te, Rigaltius illud, in hoc libro mutatum, in alio servavit? Non ergo immutari debuit unius, si in illo reperiatur, Fuldensis codicis testimonio, cui tot alia antiquioris meliorisque notae exemplaria apertissime repugnant. Satis quippe est si genuinum 1110D Tertulliani verbum sit obsoletant, quo etiam Fortunatus usus est eodem plane significatu (Fortunat. in vita s. Albini,§ 1) , atque abrogant, antiquant, obsoletum faciunt. Sensus igitur Auctoris nostri hic est: Ethnici, cum deos suos tantis contumeliis, probris, injuriis in quibusque locis et sacris et profanis vexant, eosque nihilominus coli et adorari volunt, illorum divinitatem una manu antiquant et destruunt, quam altera adstruere frustra nitebantur.