Articulus IV. Quibus argumentis Tertullianus patefecerit ethnicorum deos a philosophis, ac nominatim a Socrate, Diogene, et Varrone irrisos atque explosos.

Nemo sane, quisquis sit, objicere nobis potest 1111A majorem fuisse philosophorum gentilium, quam caeterorum plebeiorum hominum, in deos suos religionem (Tertullian. Apologet., c. 14, p. 353) . Nam plerique omnes a veri Dei agnitione, aut agniti praedicatione sic abalienabantur, ut illos Tertullianus nunc nominibus suis appellari supervacaneum esse putaverit. Missos autem illos hic fecisse videtur, quia alibi, sicut ostendimus (Supr., cap. 5, art. 4) , vanas absurdissimasque illorum de Deo opinione satis aperte demonstraverat.

Socratem nihilominus nominatim hoc ipso in loco appellat, nec immerito quidem. Omnium quippe mortalium, quemadmodum antea annotavimus (Dissert. in Minut. Octav., cap. 3, art. 2) , sapientissimus oraculo Apollinis declaratus est. Sed ille quantumvis sapiens 1111B habitus, in deorum contumeliam, ait Tertullianus, quercum, et hircum, et canem dejerabat (Tertull., loc. cit.). Nos vero Rigaltius ibi monitos esse voluit in codice Fuldensi haec verba et canem abesse: sed sufficit profecto ea in aliis omnibus reperiri. In libro autem ad Nationes erravit librarius heram pro hircum scribendo (Idem, l. ad Nat. c. 10, p. 576) . Plura autem nos alibi retulimus de illo Socratis jurejurando, palamque fecimus illud a variis scriptoribus varie quidem, sed nunquam sine deorum contemptu et injuria referri (Dissertat. in Lactant. c. 30 art. 1).

Addit praeterea Tertullianus Socratem ab Atheniensibus morte idcirco damnatum, quia deos destruebat; sed eos tandem iniquae damnationis poenitentia sic actos, ut criminatores Socratis, inquit, postea 1111C afflixerint (Tertull. Apologet., c. 14, p. 354) , videlicet Melitum morte, atque exilio Anytum, et imaginem ejus Socratis auream in templo collocarint (Plato. Apolog. Socrat., tom. III, pag. 390) . Verum a Laertio scriptis traditum legimus: Χαλκῆς εἰκόνος ἐτιμήσαντο, aerea, non aurea, imagine honoraverunt (Laert., lib. II, in vita Socrat., § 43) . Quapropter Casaubonus et Menagius in Tertulliani textu restitui volunt aeream, hicque miratur Rigaltium, qui hujus emendationis monitum fecerit neminem. Sed minus certe mirandus ibi Rigaltius, ubi vulgatam sequitur codicum omnium lectionem, quam aliis plurimis in locis, ubi contra manifestam illorum fidem sincerum Tertulliani textum immutavit, et corrupit.

Quia ergo Socrates, deos gentilium negando, Atheniensium 1111D odium in se concitaverat, hinc Tertullianus continenter adjecit: Plane olim, id est, semper veritas odio est. Sed in dubium haud prorsus immerito aliquis vocabit utrum haec verba, id est, semper, huic textui postea inserta sint. Quorsum enim, inquiet, his Tertullianus verbis adverbium olim explicavisset? Nonne simplicius dicere poterat: Semper veritas odio est? Quid quod adverbium olim pro quovis tempore significando a Virgilio sumitur, ubi canit: Jam tibi praevalidas olim (Virgil. lib. II, Georg. v. 100. et lib. VIII, Aeneid. v. 391) ; id est, inquit Servius, omni tempore. Posthaec vero idem poeta: Non secus atque olim tonitru, hoc est, ut adhuc observat Servius: Fore ut solet, Nam non est adverbium temporis (Serv., 1112A pag. 511) . Verum nonne Tertullianus dicere potuit veritatem olim, nimirum Socratis, de quo loquebatur, tempore, et suo etiam atque adeo semper odio hominibus fuisse. Quidquid autem pronunties, inde ille concludit tantum esse odium veritatis, ut Athenienses eam in Socrate fictitios deos evertente odio habuerint. De illius autem condemnatione et morte supra in superioribus dissertationibus ibi citatis disputavimus (Supr. c. 25, art. 3) .

Socrati duos alios philosophos Tertullianus conjungit (Tertull. Apolog. c. 14, p. 355) , graecum unum Diogenem, alterum romanum Varronem. At mirum fortasse pluribus erit cur priori testimonio adversus ethnicos in hoc et primo ad Nationes libro sic disputet: Diogenes, inquit, nescio quid in Herculem ludit; 1112B in alio libro lusit (l. I. ad Nation. c. 10, p. 576) . Nam tantine, arguent, ponderis est haec argumentatio, ut repeti meruerit? Si nesciebat enim Tertullianus quid Diogenes lusit in Herculem, quid inde contra falsos gentilium deos conficere poterat? Quis vero iste est Diogenes? Dictu cum id difficile sit, quidam suspicantur legendum Diagoras, qui quidem quia ad coquendam coenam igne carebat, ab Herculis simulacro petiisse perhibetur, ut pro decimo tertio certamine illam excoqueret. Sed huic emendationi adversantur omnes omnino codices. Nobis itaque, horum auctoritati cedentibus, facile persuadebitur ab illo Diogenem Cynicum, sicut ibidem Varronem cynicum appellari. Quis enim nescit quantum in Luciani Dialogis Hercules ab hoc ipso Diogene cynicum appellari. Quis enim nescit quantum in Luciani Dialogis Hercules ab hoc ipso Diogene cynico derideatur 1112C (Lucian. Dialog., mort.56, p. 137. et veter auct. p. 190) ? Praeterea exstat illud Ausonii epigramma, quo Diogenes Herculem sectae suae auctorem haud sine joco fecisse traditur:

Inventor primus Cynices ego. Quae ratio isthaec?
Alcides multo dicitur esse prior.
Alcide quondam fueram doctore secundus:
Nunc ego sum Cynices primus, et ille deus. (Auson., Epigr. 26.)
At nonne illud est nescio quid, quod Tertullianus Herculis divinitatem ab hoc Diogene irrisam contestatur? Si tamen eum ad aliam aliquam, a Luciano aut alio memoratam, irrisionem respexisse ostendas, tibi non reluctabimur. Quamvis porro illud nescio quid vocaverit; quia tamen ethnicis incompertum non 1112D erat, hinc adversus illorum deos recte argumentatur (Dissert. in Lact. c. 24, art. 4) .

Dubitabit forsitan aliquis utrum alter philosophus, qui ab eo vocatur Varro cynicus, is sit, cujus eruditionem tantis, ut vidimus, laudibus ethnici cumulant, totque de religionibus libros composuerat. Numquid enim ille etiam de diis jocari ausus est? Quidni? Nonne in Auctoris nostri ad Nationes libris legimus romani styli Diogenes Varro trecentos Joves, sive Jupiteres (manuscripti nostri codices, Jupiteros) dicendum est, sine capitibus inducit (Tert., lib. I, ad Nation. c. 10, p. 576) . At quomodo sine irrisione tot Joves inducere potuit? Nonne Minutius Felix, Tertullianum nostrum haud dubie secutus, dixit esse tot Jovis monstra, 1113A quot nomina. Videsis quae in haec verba alibi animadvertimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 15, art. 2) . Caeterum quidam putant haec a Varrone dicta in satiris Menippeis; cur non in aliis ejus de ethnicorum religione libris, quorum tantus fuit numerus? Sed ubicunque ab eo dicta sint, inde et Jovis et aliorum falsa divinitas manifestissime demonstratur. Persuasum vero illud adeo fuit iis, in quibus aliqua adhuc supererat probitatis et aequitatis scintilla, ut Liberum patrem, sicut supra vidimus (supr. cap. 18, art. 9) , Serapidem et Harpocratem cum Cynocephalo suo penitus rejecerint. At unum profecto, sublatis aliis omnibus falsis numinibus, Deum omnipotentem colere debebant.