Articulus Primus. Quam nefaria fuerit provinciarum, civitatum, ac praesertim Aegyptiorum peculiares deos sibi adoptandi licentia: quam parum verisimilia sint ea quae a Tertulliano tradita sunt de Josepho patriarcha, et utrum Aegyptii eum Serapidis nomine deum dixerint et coluerint: quo jure ab illo dicatur deus Syriae Astartes, Arabiae Disares, Noricis Belenus, Africae Coelestis, et dii Mauritaniae reguli sui.

Aliud evidentissimum profecto falsae religionis argumentum est data civitatibus et populis licentia 1113C quemlibet deum, caeteris saepius incognitum, sibi adoptandi ac colendi. At multae gentilium provinciae et civitates sumptos pro libidine, ait Tertullianus noster, non pro notitia veritatis, deos, aut ab aliis rejectos, aut illis incognitos venerabantur (Tertullian. Apolog., cap. 24, p. 417 et lib. II, ad Nation. c. 8) . Aegyptios autem ibi praecipue redarguit, qui sicut in aliis nostris dissertationibus ostendimus (Dissert. in Lactant., c. 34, art. 2. et loc. ibi cit.) , tam impia quam absurda superstitione non solum oves aliasque bestias consecrabant, sed illos etiam capite damnabant, qui aliquem hujusmodi deum occidissent. Accepta autem hac eos adoptandi libertate, Aegyptii, inquit Tertullianus, sic abusi sunt, ut Josephum Patriarcham Serapidis nomine deum fecerint ( Tertul., 1113D loc. cit.). Sed multa ibi ille turbat atque ita sane, ut mirum videatur quomodo vir in sacris Scripturis apprime versatus, plura illis sane opposita, nobis venditet.

Primum enim Josephus, inquit ille (Tertull., lib. II, ad Nat., c. 8) , caeteris fratribus (Benjaminum excipere debebat) junior in Aegypto venumdatus, in Pharaonis Aegyptiorum regis familia serviebat. At in libro Geneseos (Genes., c. 37, v. 18 et 36 et c. 39. v. 1, et seqq.) legimus illum venditum fuisse Madianitis, et ab his Putiphari, eunucho Pharaonis et militum magistro, cui revera servivit, donec in carcerem mitteretur. Nisi ergo hunc Putipharem, qui a Josepho πετεφρὴς vocatur (Joseph., l. II. antiquit. Judaic., c. 3, 1114A p. 39 et seqq.) , regiae Pharaonis familiae adscriptum fuisse probaveris, falsa videtur haec Tertulliani opinio. Nec verius est quod subjunxit, eum a regina minus pudica desideratum, atque in carcerem idcirco regis jussu contrusum. Non enim a regina, sed a Putipharis uxore, uti in eodem sacro libro narratur, ad stuprum sollicitatus fuit, et a decepto Putiphare conjectus in vincula. Asseverat insuper Tertullianus Josephum accepisse in matrimonium filiam regis Pharaonis, cujus somnia explicaverat. Sacra vero Scriptura (Genes., c. 41, v. 50) , et Josephus historicus ( Joseph, loc. cit.) certiores nos faciunt ab illo Josepho patriarcha ductam Aseneth, filiam Putipharis Heliopolitani sacerdotis.

Denique nonnulli veritati, in iisdem Geneseos et 1114B Josephi libris traditae, illud repugnare censent, quod Auctor noster adjecit: Joseph expedimenta de carcere edocuit, somnium Regi aperit (Tertul. Lib. II, ad Nat. c. 8) . Emissus siquidem ex carcere fuerat, cum regis somnia interpretatus est. Nonne tamen his verbis indicare potuit duorum Pharaonis eunuchorum somnia, quae revera explicavit in carcere, atque explicandorum postea ejusdem Pharaonis somniorum dederunt occasionem? Quae porro sacrae Scripturae contraria Tertullianus refert, haec scripsit in solo ad Nationes libro, et in Apologetico penitus omisit. Quae sit autem hujus praetermissionis caussa, utrum quia omnino vera non esse animadvertit, quis definire audeat? Caeterum ea forsitan hauserat ex corruptis fontibus, nisi librarios propria nomina, uti alia saepius, in hoc 1114C libro describendo, errasse demonstraveris.

Vero itaque similius Vossio illud videtur (Voss., lib. I, de orgin. et progres. idolol. c. 29) quod ille adhuc enarrat Aegyptios, post fruges sibi a Josepho famis tempore subministratas, jussisse in tanti beneficii memoriam ac symbolum ali a sacerdotibus bovem, quem primum civili, et deinde divino cultu honoraverunt. At constat sane bovem ab iisdem Aegyptiis factum esse deum Apim, et exinde Serapim, de quo Ruffinus (Ruffin., lib. II, Histor. Eccl., c. 23) , et nos alibi (tom. I Apparat., p. 1090) . Celeberrimum quoque Alexandriae fabricatum est hujus Serapidis simulacrum, de quo idem Ruffinus: Cujus, inquit, capiti modius superpositus, et quidem in honorem nostri Joseph formatum perhibent, ob dimensionem frumenti, 1114D quo famis tempore subvenit Aegyptiis. Ruffino suffragatur Suidas ( Suidas, ad. v. Σαράπις), nec uterque tamen diffiteri potuit alias fuisse aliorum opiniones.

Ab Aegyptiis Auctor noster ad alios delabitur populos, qui non minore licentia deos peculiares, aliis ae praesertim Romanis incognitos, sibi adsciverant: Quanti enimvero sunt, inquit, qui norint visu vel auditu quis unicuique provinciae et civitati suus est deus, ut Syriae Astartes (Tertull. Apolog. c. 24, p. 418) (manuscripti nostri codices Adstartes) in libro ad Nationes, Atagartis Syrorum (Lib. II, ad Nation. c. 8) ? Quae lectio confirmari potest his Plinii verbis: Syris vero Magog. Ibi prodigiosa Atagartis, graecis autem Derceto dicta (Plin., lib. V natur. hist. cap. 23, 1115A p. 577) . Strabo vero de Hierapoli, ἐν ᾗ τιμῶσι τὴν Συρίαν θεὸν τὴν Ἀταργατίν, in qua Atargatim Syriam deam colunt (Strab., lib. XVI, Geogr. p. 748) . Sed postea scripsit: Ἀταργατὴν δὲ τὴν Ἀθάραν, Δερκέτω δ᾽ αὐτὴν Κτησίας καλεῖ; Atargatim Atharam dixerunt, quam Clesias Derceto vocavit (Ibid. p. 785) . Ab aliis autem Astartes appellata est, quemadmodum a Minutio Felice, qui hoc nomen in Tertulliani nostri Apologetico, sicut et alia plura, legerat. Videsis Vossium (Voss., lib. I, de orig. et progr. idolol. c. 28) , ac ea, si placet, quae in illum Minutii locum annotavimus (Dissert. in Minut. Octav., c. 14, art. 1) .

Sicut autem haec Syriae erat dea, ita Arabiae, ait Tertullianus, Disares (Tertullian. loc. cit.), sed aliter in libro secundo ad Nationes, Obodanedussiren. Corruptum 1115B autem putant hoc nomen ab imperito librario, qui unum ex his duobus Obodan et Dusarem fecerit. Suam autem opinionem confirmare conantur auctoritate Eusebii, a quo hos Arabum deos memoratos esse dicunt quidem, sed nec verba ejus, nec librum indicant. De utroque autem illo deo plura Vossius, quem adire cuivis promptum est (Voss. l. II. de orig. et prog. idol. cap. 8. pag. 178) . Patrius etiam deus fuit Noricis Belenus, inquit Auctor noster (idem, ibid. cap. 24, pag. 419) ; sed corrupta quoque fuerunt in manuscriptis nostris codicibus haec nomina Nori Cibelenus, in quibusdam vero editis Tibelenus, quem Vossius suspicatur eum esse, quem Tybelinum, antiqui Saxones Tebilenum, et Sclavi Zeerneboch vocabant. Nonne vero longe probabilius est illum 1115C loqui de Beleno deo quem Aquileienses, uti Julius Capitolinus (Capitol. in vit. Maximin., p. 361, col. 2) et Herodianus (Herodian., lib. II, hist., p. 612) memoriae prodiderunt, summo in honore habebant, et solem esse opinabantur? Praeterea Grutherus varias exhibet inscriptiones Deo Beleno, ab Augusto Caesare editas (Gruther., tom. I, Inscript., p. 26 et 27) . Quin etiam is ab Ausonio Burdigalensium deus nec uno quidem carmine praedicatur (Auson., de Burdigal. professor. Carm. 4, § 145, et carm. 10, § 154) . Non a solis itaque Noricis, Germaniae populis, sed etiam ab aliis Belenus colebatur. At istos forsitan Tertullianus nominatim ideo appellavit, quia noverat ab ipsis hunc deum prae caeteris honorari (Tertullian. Apologet., cap. 24, p. 420) . Si quem nihilominus 1115D obscuriorem Noricorum aut alterius gentis deum ab illo denotatum ostendas, tibi haud aegre assentiemur.

Nec patriam suam ille omisit, atque africae Coelestis, et in libro ad Nationes, Coelestis Afrorum (Lib. II, ad Nation., cap. 8) , de qua nos superius disputavimus (Supr., cap. 18, art. 6) . Ejusdem porro Africae regio erat Mauritania, de qua ipse continuo haec subnectit: Mauritaniae reguli sui. At Minutius Felix et Lactantius Jubam nominant, quem provinciae hujus incolae-honore divino speciatim prosequebantur. Adi, si lubet, quae in nostris de utriusque libris dissertationibus disputata sunt (Dissertat. 1116A in Minut. Octav. cap. 16 art. 2, dissert. in Lactant. cap. XXX, art. 2) .