Articulus II. Romanis datum non fuisse ob suam in deos pietatem imperium, quod fundatum fuerat, antequam Numa varios, qui explicantur, eosdem deos colendi ritus instituisset, aut fabricata fuissent deorum simulacra, ullusque Romae esset deus.

Aliis adhuc rationum momentis Tertullianus demonstrat (Tertullian. Apologet., cap. 25, p. 429) Romanos non potuisse ab ullo prorsus deo suo aut omnibus 1124D aliis accipere imperium, aut ullam finium ejus propagationem. Certum est enim plures Romanorum deos, Saturnum, Jovem, aliosque summam consecutos fuisse regiam potestatem. Dic ergo, sodes, a quibus aliis diis, quos coluerunt, illam acceperint? Numquid Saturno data est a vilissimo quodam Sterculo, de quo paulo ante dicebamus? Sed is vixit post Saturnum. Nullus autem gentilis dicere unquam potuit quis alius deus regnum illi dederit. At nulla potior est ratio cur ab aliquo deo Romanis concessum dicatur.

Deinde vero fundatum erat imperium illorum antequam deorum cultus Romae institutus fuisset. Etenim a Numa, inquit Tertullianus (Ibid.) , concepta est curiositas 1125A superstitiosa, id est, religio, et superstitio, quae prava perversaque cura falsis diis impenditur. Sed quam putas ob caussam ab illo constituta est? Consule Livium (Liv. lib. I, § 19 et seqq.) , Eutropium (Eutrop. lib. I Breviar., pag. 64) , aliosque Romanae historiae scriptores, tibique respondebunt: ut efferatos, ac militares Romanorum animos, metu religionis ac deorum contineret, perpoliretque. Quinam vero, amabo te, erant primi illi Romanae religionis ritus? Nondum, ait Auctor noster, aut simulacris, aut templis res divina apud Romanos constabat, quemadmodum alibi explicavimus, ubi templorum simulacrorumque investigavimus originem (Tertullian. Apologet., cap. 430, pag. 27 et seqq. et lib. I ad Nation., cap. 17, pag. 583, Tom. I. Apparat. lib. III, 1125B dissertat. 1, cap. 7 et 8, pag. 717 et seqq.) .

Tum etiam nulla, sicut ille pergit (Ibid., pag. 28) , Capitolia certantia coelo, id est, nondum constructum fuerat templum Capitolinum, adeo superbum, ut suum ad coelos usque culmen attollere videretur. Neque putaveris hanc esse animi in ethnicos nimium infensi exaggerationem. Nam Martialis, et ipse ethnicus, eadem his versibus cecinit:

Nec capitolini summum penetrale Tonantis,
Quaeque nitent coelo proxima templa suo. (Martial., lib. II, Epigram. 51.)
Silius quoque Italicus:

Illa etiam qua prisca fides stat regia nobis,
Aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe,
Et tanget nostro templorum culmina coelo. (Sil. lib. III, v. 620.)
1125C Plura in Alexandri Donati aliorumque de urbe Roma libris tradita, si velis, facile invenies (Donat. lib. II de Urbe Roma, cap. 4. et seqq.) .

Ubi ergo, rogabit aliquis, res divina tunc agebatur? Temeraria, inquit Tertullianus, de cespite altaria (Tertullian. Apologet., cap. 25. p. 420 et lib. II ad Nation. cap. 17) , sive repente, subito ac fortuito casu exstructa, sicut ex Cicerone (Cicer., lib. II de natur. deor., pag. 228, lin. 12) et Apuleio ( Apulei. lib. de Deo Socrat. init.) discere est. Vasa vero quibus ministrabatur sordida erant, ait Auctor noster, et adhuc samia, seu luto cretaque molli tum fabricata, de quibus alibi diximus (Dissertat. in Lactant. cap. 30, art. 2) .

Adjecit Tertullianus ( Tertullian., loc. cit.) Et nidor 1125D ex illis, uti in utroque illius, cum Apologetico, tum ad Nationes secundo libro legimus: in nostris autem codicibus manuscriptis ex duobus his verbis unum, sicuti saepius factum est, scriptumque exillis. Atque inde forsan Rigaltius corrigi voluit exilis, haud prorsus infelici conjectura, cujus tamen aliquam saltem rationem reddere debebat. Confirmari autem inde potest, quia ibidem Tertullianus asseverat, pauperes tum fuisse Romanae religionis ritus. Sed duo haec verba ex illis ad vasa samia, quibus subnectuntur, referri quoque possunt. Nihil ergo de hac varia lectione definire audemus.

Caeterum quia Numae tempore nulla apud Romanos erant deorum simulacra; imo vero, quia ea fieri 1126A ille, ut alibi ostendimus (tom. I. Apparat. pag. 733. et 1227 et seqq.) , prohibuerat; inde Tertullianus intulit: Et Deus ipse nusquam. Persuasum siquidem, uti capite sequenti videbimus, omnino habuisse videtur eam per gentilium animos pervasisse opinionem, non alios esse deos quam illorum simulacra, vel ipsorum in eis residere divinitatem.

Vides ergo quam recte ex dictis concludat: Ergo non ante religiosi Romani, quam magni, ideoque non ob hoc magni, quia religiosi (Tertullian. Apologet. cap. 25, pag. 430) . Fundatum quippe et stabilitum fuit illorum imperium, priusquam aut deos haberent, aut eos saltem tot superstitiosis ritibus, atque inani tot caeremoniarum pompa colerent et adorarent. At certe tam ad illud imperium propagandum, quam jacienda 1126B ejus fundamenta pari profecto deorum ope ac subsidio indigebant, quod tamen nunquam habuisse manifestum est. Sed aliis adhuc rationibus id ab illo evidentissime demonstratur, quae a nobis examinandae sunt.