Articulus III. Non magis datum aut propagatum ab ullis gentilium diis imperium Romanorum, quam Babyloniorum, Medorum, Aegyptiorum, Assyriorum, Amazonum, et Judaeorum, qui ante eosdem Romanos regnaverunt: horum impietate et sacrilegiis propagatos imperii sui fines: ac nullis plane miraculis, divinationibus, oraculis probari posse ullos existere horum aliorumque gentilium deos.

1126C Certum quidem est, quod et ipsi Romani palam fatebantur, terrena regna ab aliquo institui, dari et dispensari. At ea potestas penes eum duntaxat solum esse potest, qui omnia creavit. Nulli itaque Romanorum dii regnum aliquod cultoribus suis aut aliis unquam dederunt. Et certe ante illorum Pontifices, Quindecim viros, Salios, Lupercos, Vestales, de quibus nos alibi, et ante omnes romanorum deorum ministros, imo antequam ulli dii Romae colerentur, instituta fuerant Babyloniorum, Medorum, Aegyptiorum, Assyriorum, et Amazonum regna, magnaque, uti nemo nescit, potestate et gloria florebant (Tertullian. Apologet., cap. 26, pag. 432; et lib. II ad Nation., cap. 27, p. 583) . Constat ergo has nationes nec a Romanorum diis, nec ab his quos ipsi colebant, 1126D accepisse regnandi potestatem: non a suis quidem, qui eos, a quibus summo in honore habebantur, defendi non potuerunt; neque a Romanorum diis, qui nondum ficti erant, et a quibus eorum imperium eversum fuisse Romani opinabantur. Jam vero vidimus (Dissertat. in Minut., cap. 18, art. 4 et 5) , quomodo Minutius Felix hoc argumento adversus ethnicos pugnaverit.

Sed ut quibusdam exemplis manifestius id fiat, urget Tertullianus: Cur Athenas a Xerxe Minerva non defendit, vel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit (Tertul., t. II ad Nation., loc. cit.) ? Nullus enim plane ethnicorum deus neque Romae, neque ullibi, tanto honore divino ornatus est, quanto Minerva 1127A Athenis, ubi exstabat insigne illius notumque omnibus simulacrum. Neque majori cultu ullus Deus honestatus est, quam Apollo Delphis, ubi oracula, toto terrarum orbe celebrata, fundere credebatur. Verumtamen nec iste Delphos, nec illa Athenas ab hostium suorum armis tuta reddidere. Quomodo ergo dii vel peregrini, vel patrii, dilatare Romani imperii fines valebant? Numquid aliis diis potentiores erant? Sed verus Deus debet esse omnipotens, atque idcirco unus tantum esse potest, qui regna tribuit, et dispensat.

Age vero, instantemque Tertullianum subsequamur (Idem, Apologet. cap. 26, p. 432) . Judaei, inquit, suos habuerunt reges, quos etiam nunc haberent, nisi horrendo Christi parricidio suas cruentassent manus. 1127B Atqui hi ipsi penitus contempserunt Romanorum deos. Non illi ergo in hos deos pietate regnum suum meruerunt. Romani vero, cum his deorum suorum hostibus icto foedere, honoraverunt ipsorum Deum coesis victimis, ac templum donis et muneribus. At quibus, oro te, oculis dii illi facta a Romanis haec vero Deo, eorumque adversario, foedera, sacrificia et dona intueri poterant? Nonne illorum iram potius, quam propensum ad augendos romani imperii fines animum, accendere debuerunt?

Praeterea certo certius est regna ab hominibus occupari, invadique armis et victoriis (Ibid., cap. 25, pag. 431) . Atqui haec fieri nequeunt, nisi eversis plerumque urbibus, ac proinde pari templorum ac moenium strage, eadem sacerdotum caede atque civium, 1127C ac rerum sacrarum profanarumque communi ereptione ac praeda: Tot igitur, ait Tertullianus (Ibid.) , sacrilegia Romanorum quot tropaea, ex sacris profanisque captarum urbium spoliis Romam asportata: tot de diis, qui patriam suam et urbes, in quibus colebantur, tutari non potuerunt, quot de gentibus triumphi. Tot manubiae, quot manent adhuc Romae simulacra captivorum deorum. Manubiarum autem nomen, de quo nos alibi (Dissertat. in Minut., c. 16, art. 2; et in Lactant., c. 31, art. 4) , a Tertulliano ibi accipi videtur pro spoliis, quae Romani ex captis urbibus secum Romam detulerunt. Praecipua vero erant deorum simulacra, quae in templis solebant collocari, ac deinceps adorari. Romanorum ergo imperium accrevit non quidem ulla ipsorum in deos pietate et religione, 1127D sed impietate, sceleribus et sacrilegiis.

Qua ergo ratione dii illi, pergit Auctor noster, ab hostibus suis Romanis sustinent adorari, et illis imperium sine fine dederunt, quorum magis injurias, quam adorationes remunerasse debuerant? In nostris manuscriptis codicibus ac variis editionibus, praesertim antiquioribus habetur adolationes, sive adulationes, quemadmodum differenter ab aliis scriptum occurrit. Quidam tamen maluerunt adorationes, ut hoc nomen superiori verbo adorari respondeat. Quid vero, si Tertullianus significare voluerit deos non potuisse patienter ferre adulationes, seu vana cultus eorum blandimenta, qui tum eis adulabantur, cum impietate et sacrilegiis omnia vastabant? At quocunque modo 1128A legendum decernas, fatendum est nihil posse fingi absurdius, quam Romanos sua in deos pietate auxisse imperii sui fines, quos bellis victoriisque, atque idcirco non sine eorumdem deorum injuria atque contumelia, propagaverant.

Quae porro hucusque exposuimus Tertulliani adversus Romanorum deos argumenta, plerisque iisdem Minutius Felix, quemadmodum in prima nostra dissertatione ostendimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 16, art. 2 et 3) , fictam eorumdem numinum divinitatem funditus evertit.

Urgebant tamen Romani caeterique omnes ethnici veros esse deos suos, qui stupendis signis, miraculis, praedictionibus, oraculis, divinationibus, ac factis quibusdam, quae cunctas creaturarum vires superare 1128B videbantur, suam divinitatem et omnipotentiam saepe saepius comprobaverant. Et haec certe quae extra solitum naturae ordinem acta esse opinabantur, illorum oculos et mentem sic fascinaverant, ut persuasum omnino habuerint ea soli deorum potestati esse tribuenda. Verum Tertullianus ostendit hanc argumentationem ab iis tantum proferri et urgeri, qui veram ignorabant effectuum illorum caussam. Semotis quippe inanibus praejudiciis, agnoscere potuerunt ea omnia facta fuisse daemonum agilitate maxima, malis artibus, dolis, fraudibus ac praestigiis, quibus hi mendaces impurique spiritus incautis hominibus plane illudebant. Huc etiam accedit, quod ethnici inficias ire nequibant plura extraordinariis deorum, uti putabant, suorum factis similia ab hominibus magiae deditis, 1128C eorumdem daemonum dolis ac fraudibus edita fuisse. Quis ergo, nisi insaniat, hos idcirco veros deos esse dixerit? Quae porro ac quanti ponderis sint haec argumenta, quibus Tertullianus illud probavit (Supr. cap. 8, art. 3 et seqq.) , superius enucleare ac patefacere contendimus. In superioribus etiam dissertationibus haec et alia adhuc plura explanavimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap 16, art. 1 et seqq. et Dissert. in Arnob., cap. 18, art. 1 et seqq. et Dissert. in Lactant., cap. 32, art. 4) , quibus alii nostrae religionis assertotores ac vindices illam gentilium opinionem et argumentationem radicitus excusserunt.