Articulus Primus. Quibus argumentis Tertullianus demonstret colenda non esse deorum simulacra, quae nulla ante Numam Pompilium, ac longo deinceps tempore, Romae fuerunt; quae ex eadem materia ac vilia vascula facta erant; quae ridicula consecratione fatum mutaverant suum; quae artificibus fabricata, variis contumeliis a bestiis hominibusque afficiebantur: ac quam absurde bestiae Libero, Cybele, et Coelesti applicatae sint.

1128D

Cum satis superque demonstratum sit falsos nullosque esse gentilium deos, inde necessario sequitur vana, ac nullo penitus honore digna esse illorum simulacra, statuas et imagines. Quae enim falsi dei, 1129A nisi falsa imago esse potest? Nunquam ergo magna sine impietate colitur et adoratur. Tertullianus tamen hunc ethnicorum errorem peculiaribus quibusdam explodit expugnatque rationibus, quae nunc a nobis explicandae sunt.

Jam vero illum audivimus dicentem nulla Romae, regnante Numa Pompilio, et ante illius aetatem facta fuisse simulacra aut imagines deorum (Cap. super., art. 1) . Etenim nondum, inquit, tunc ingenia graecorum atque Tuscorum fingendis simulacris Urbem inundaverant (Tertullian. Apologet., cap. 25, p. 430) . Ibi vero alludere videtur ad Tatiani, sicut alibi animadvertimus (tom. I Apparat. pag. 543) , et aliorum opinionem, qui Tuscos artis figlinae, simulacrorumque ex creta et argilla fingendorum inventores fuisse 1129B existimabant. Neque haec tamen deorum simulacra Romam asportata sunt, statim atque Numa Pompilius mortuus est. Romani siquidem, ut laudatus ab Augustino Varro, et Clemens Alexandrinus testantur, deos suos per centum septuaginta et amplius annos sine simulacris coluerunt. Sed de his in citato jam Apparatus nostri tomo disputavimus (ibid.) , ibique praeterea ostendimus Numam vetuisse, ne ullum simulacrum ullave imago fieret.

Per totum itaque illud tempus, quo Romani his caruerunt: Deus, ait Tertullianus, ipse nusquam (Tertullian. Apologet., cap. 25, p. 430) . Cur ergo, nisi quia ethnici in animum induxerant deorum simulacra reipsa suos esse deos? Et vero Clemens Alexandrinus, a nobis etiam alibi laudatus (tom. I Apparat., 1129C pag. 734) , haud dubitanter asseverat posterioribus illis temporibus fictos ab ethnicis deos, quos adorabant. Quamobrem Tertullianus alibi dixerat deos ab iisdem ethnicis aestimari a templis, ubi simulacra eorum posita erant (Tertullian., Apologet., cap. 10, p. 330 et cap. 25, pag. 427) . Alibi vero eadem deorum simulacra, quae Romani, ut antea dicebamus, Romam in triumphi pompam deferebant, captivos deos appellat. Sed supervacuum est hoc pluribus probari quod ab illo ubique passim pro certo ponitur, atque mox dicendis manifestius patebit.

Quanta autem caecitate: Deus verus, inquit ille, ab ethnicis spernitur, eidem profecto deorum statuae adorantur (idem, Apologet., cap. 41, pag. 488) . Quid 1129D enim in eis deprehendere erat, nisi materias sorores esse vasculorum instrumentorumque communium, vel ex eisdem vasculis, et instrumentis, quasi fatum consecratione mutantes licentia artis transfigurante? (Ibid. cap. 12, p. 339) . Palam itaque pronuntiat simulacrorum materias, sive ligna, et metalla, quibus illa facta erant, eadem fuisse, atque vasculorum et instrumentorum, quae communi et quandoque vilissimo hominum usui destinabantur. Fatum itaque ac sortem suam mutaverant, primum quidem arbitrio et libidine artificum a quibus efficta fuerant, ac deinde ridicula consecratione, qua demum accepta, tanquam veri dii a gentilibus colebantur. Sed haec alibi fusius prosecuti sumus (Dissertat. in Arnob., cap. 19, art. 4) , 1130A planumque fecimus quam vesana et absurda sit haec ethnicorum opinio.

Quae enimvero major infamia esse potest quam divino honore prosequi deos, qui metallis, inquit Tertullianus, censentur (Tertulian. Apologet., cap. 12, pag. 339) : subaudiendum haud dubie orti et facti? Juvenalis namque eodem sensu hoc verbum censeri adhibuit, ubi canebat:

Stemmata quid faciunt? quid prodest, Pantice, longo
Sanguine censeri? . . . . . (Juvenal. Satir. 8, v. 1.)

Ad haec vero, ut haec deorum simulacra ex metallis fierent, ab imperatoris, qui horum erat dominus, pendebat arbitrio (Tertullian., Apologet. cap. 29, p. 439) . Pro illius ergo nutu ac voluntate dii illi fiebant, 1130B vel rejiciebantur. Quantis insuper contumeliis ab artificibus finguntur fabricanturque? Primum cruci, ait Tertullianus (Ibid., cap. 12, p. 339) , ac stipiti superstruuntur, asciis deinde dolantur, et secantur runcinis, sive serris majoribus, et scabinis, id est, limis perpoliuntur. Quid vero, quod ante plumbum, addit ille, glutinum, et gomphos, graece γόμφους, sive clavos, quibus compinguntur, sine capite sunt dii? (Varr. Lib. VI de Ling. latin., pag. 54.) Nonne autem his verbis significat simulacri caput separatim factum, impositumque postea ejus corpori, clavisque illi affixum.

Sed hasce ignominias, ut ille ait (Tertullian., loc. cit., p. 339) , hi praestantes dii sive simulacra, nullo vitae flatu animata, non sentiunt. Statuae enimvero et frigidae imagines mortuorum hominum simillimae, 1130C sicut fabricationis suae dedecore non tanguntur, ita nec adorantium cultu et obsequio. Huc accedit, quod istam simulacrorum stupiditatem, milvi, inquit, mures et araneae intelligunt (Ibid.) , cum impune in his statuis nidificant, easque suis coinquinant stercoribus. Facilius vero illam intelligebant fures, aliique homines impii, a quorum rapinis et contumeliis nunquam sine caesareorum militum excubiis haec simulacra tuta esse poterant. Sed istaec in superioribus nostris dissertationibus enucleavimus (Dissertat. in Minut., cap. 21, art. 1, et in Arnob., cap. 22, art. 3, et in Lactant. cap. 33, art. 5) .

Contra vero clamitabant ethnici impias esse has voces et convicia sacrilega: Sed infrendite, ait eis auctor noster, et inspumate, quantum volueritis, nihil sane hi clamores vobis proderunt. Audistis enim aliquando 1130D Senecam aliquem, cui refragari nequitis, pluribus et amarioribus verbis de vestra superstitione perorantem (Tertullian. Apologet., cap. 12, p. 339) . Quae vero sint haec Senecae verba indicavimus in alia nostra dissertatione, ubi et hunc Tertulliani locum citavimus (Dissertat. in Lactant., cap. 33, art. 3) . Quamvis autem Seneca tacuisset, non minus validum est auctoris nostri argumentum, contra quod gentiles rabiose quidem inspumare, sed ejus vim infringere nequibant.

Quis igitur non deplorabit caecam illorum impietatem, qui ut major diis suis, seu simulacris haberetur veneratio: Bestias, inquit Tertullianus, Libero, et Cybele, et Coelesti applicabant (Tertullian., Apologet., 1131A cap. 12, p. 339) , id est illorum currui, quo vehi fingebantur? Currus enim Liberi trahebatur tigribus quemadmodum ab Ovidio (Ovid., Metamorph., fab. ult., et lib. de Arte amandi. v. 560) , aliisque pluribus discere est. Quamobrem satis erit haec citasse Virgilii carmina:

Nec, qui pampineis victor juga flectit habenis
Liber, agens celso Nysae de vertice tigres. (Virgil., lib. VI Aeneid., v. 779.)
Cybeles vero currum vehebant leones, sicuti canit Lucretius:

Hanc veteres Graium docti cecinere poetae
Sedibus in curru bijugos agitare leones,
Aeris in spatio magnam pendere docentes
Tellurem, neque posse in terra sistere terram. (Lucret., lib. II, v. 600 et seqq.)
Diodorus vero Siculus scribit hujus deae simulacro 1131B idcirco admotos leones et pardales, quia ab his nutrita ferebatur (Diodor. lib. III Biblioth., pag. 135) .

Tertia porro dea, cujus currui junctae erant bestiae, a Tertulliano vocatur Coelestis, uti in codicibus nostris scriptum, in quibusdam vero aliis Cereri legitur. At haec quidem vocabatur Coelestis, ejusque currus vehebatur anguibus, quemadmodum his Ovidius confirmat versibus:

. . . Geminos dea fertilis angues
Curribus admovit, fraenisque coercuit ora,
Et medium coeli terraeque per aera vecta est. (Ovid., lib. V Metam., fab. ultim.)
Non sola tamen Ceres. sed Venus etiam cognominabatur Coelestis, currumque illius oloribus et columbis trahi garriebant. Si testem petas, adest adhuc Ovidius:

1131C Vecta levi curru medias Cytherea per auras,
Cypron Olorinis nondum pervenerat alis. (Ibid., lib. X, § ult.)
Postea vero:

Perque leves auras junctis invecta columbis.
Denique Junonis, quae Coelestis quoque nuncupabatur, currum equi, sicut Homerus, Virgilius, et pavones, ut alii testificantur, ducebant. Nam rursum cecinit Ovidius:

. . . . . Habili Saturnia curru
Ingreditur liquidum pavonibus aethera pictis. (Ovid., lib. II Metam., paulo ante finem.)
Tam ergo difficile dictu quid Coelestis nomine a Tertulliano significetur, quam probatu facile bestias a gentilibus, sicut ait Tertullianus, applicari diis suis, sive illorum simulacris. At nemo sanae mentis homo 1131D unquam negabit nihil esse absurdius, quam hujusmodi simulacra tanquam veros deos, aut divina virtute praeditos, serio venerari et adorare.