Articulus II. Quam absurde ethnici dixerint simulacra suos esse deos; tametsi plurimi quosdam aliis incognitos, et a se adoptatos colerent, aut domesticos pignerarent, venditarent, atque in vilissima commutarent vasa, aut publicos in hastario venales haberent, eosque sanctiores existimarent, qui magis tributarii erant, cariusque venumdabantur.

Non potuit Tertullianus patienter ferre ethnicos, 1132A qui rectae rationis lumini, sole meridiano clarius fulgenti, oculos ultro claudentes, mira pervicacia imagines, statuas, simulacra falsorum deorum retinenda colendaque esse contendebant. Pro ratione enim, inquit ille, insulsa duxtaxat erat illa vociferatio: Haec, nobis dii sunt (Tertullian., Apologet., cap. 13, p. 344) . Verum mera verba erant, quibus ipsi suomet judicio plane condemnabantur. Diffiteri quippe non poterant nullum, sine senatus approbatione, ut supra vidimus (cap. 18, art. 9) , deum potuisse nuncupari et honorari. Verumtamen in ethnici cujuslibet potestate situm fuit quem voluisset, deum, sive quodcumque sibi placuisset, dei simulacrum aut eligere aut reprobare. Susceptum itaque ab aliquo deum alius pro libito aspernabatur. At illud sine reprobati injuria fieri non poterat, 1132B aut, ut ipse Tertullianus eos compellando (loquitur: Cum alii alios colitis, utique quos non colitis, offenditis. Praelatio unius sine alterius contumelia non potest procedere ((Tertullian., loc. cit.) .

Quidam autem putant Augustinum ad haec verba respexisse, ubi totam illam argumentationem improbat, sicque refellit: Non dico quod facetius ait Tertullianus, fortasse quam verius: Si dii seliguntur, ut bulbi, utique caeteri reprobi judicantur. Non hoc dico. Video enim etiam ex selectis seligi aliquos ad aliquod majus et praestantius, sicut in militia, cum tyrones electi fuerint, ex his quoque eliguntur ad opus aliquod majus armorum . . . . . Non opus est multa percurrere, cum res in aperto sit. Quamobrem non ex hoc quod dii ex multis quidam selecti sunt, vel is, qui scripsit, vel eorum cultores, 1132C vel dii ipsi vituperandi sunt: sed advertendum potius quinam isti sint, et ad quam rem selecti videantur (August., lib. VII de Civit., cap. 1, pag. 162) . Verum responderi forsitan poterit ibi Augustinum de diis ethnicorum selectis. Tertullianum vero de quorumlibet deorum simulacris citato loco disputare. Sed objicient alii ethnicos, sicut diximus, credidisse haec ipsa simulacra suos esse deos. Ad haec vero, quamvis de utrisque non eodem semper modo loquerentur, non minoris tamen roboris videtur Augustini in Tertullianum argumentatio. Verum negari non potest longe majus esse illius pondus, si Augustinus ad ea respexerit, quae Auctor noster in libris ad Nationes, contra Varronis de ipsismet diis selectis sententiam fusius disputavit (Tertull., lib. II ad Nat., cap. 9) , atque ad haec potissimum ejus verba: Si certos ethnici deos 1132D habebant, contenti esse debuerunt, nec electos desiderare. In quo etiam irreligiosi deprehenduntur. Si enim dii, ut vultis seliguntur; qui non seliguntur, reprobi pronuntiantur (Ibid.) . Nonnullis autem ita persuasum fuit hunc locum ab Augustino notari, ut eum secuti, in hoc textu pro verbo vultis nomen bulbi audacter reposuerint.

Contra tamen instabit aliquis Tertullianum, etsi in Apologetico de deorum simulacris disserat, ex illis nihilominus, quae ethnici deos esse opinabantur, eamdem atque in libro ad Nationes de diis ipsis selectis hanc intulisse conclusionem: Status dei cujusque, in senatus aestimatione pendebat. Deus non erat, quem homo 1133A consultus noluisset (Idem, Apologet., cap. 13, pag. 344) . Verum is animadvertere debet his verbis non denotari deos selectos, sed quorumvis deorum simulacra, quae ethnici, uti ille ibidem adjecit, pro libito pignerare, vendere, immutare, frangere poterant. At id sine illorum probro et dedecore nequibat fieri; atque tunc maxime quando uno reprobato, aliud eligebatur. Nonne etiam dici potest argumenti, inde a Tertulliano ducti, vim in eo positam esse, quod quicumque dii finguntur, ii aut omnipotentes esse debent, aut nulli dii sunt. At non inter plures omnipotentes, sed bene quidem inter tyrones et milites unus validior, potius quam alter, potest seligi.

Caeterum si tota haec argumentatio infirma plane tibi videatur, aliam ab illo accipe, quam procul dubio 1133B majoris ponderis esse fateberis. Constat, inquit, omnia gentilium simulacra, vel quod idem est omnes illorum deos aut domesticos et privatos, aut communes et publicos fuisse. Primi autem lares, et penates vocabantur, quos unusquisque domi servatos, ritu peculiari colere solebat (Idem, Apologet., cap. 13, pag. 344, et lib. I ad Nation., cap. 10) . De penatibus autem haec sunt Tibulli carmina:

At mihi contingat patrios celebrare penates,
Reddereque antiquo menstrua thura lari. (Tribull., lib. I, eleg. 3, v. 33.)
Addamus, si lubet, et ista a Virgilio edita:

Quinquaginta intus famulae, quibus ordine longo
Cura penum struere, et flammis adolere penates. (Virgil., lib. I Aeneid., v. 707.)
1133C De laribus vero Juvenalis cecinit:

O parvi nostrique lares, quos thure minuto,
Aut farre, aut tenui soleo exornare corona. (Juvenal., satir. 9, sub. fin.)
Plura autem de utrisque saepius stricto solutoque sermone ab ethnicis decantata huc congerere nihil necesse est. Verum ea fuit eorumdem gentilium mentis inconstantia, isque impius deorum suorum contemptus, ut quos diu coluerant, domesticam, inquit Tertullianus, in ipsos exercerent potestatem pignerando, venditando, demutando, aliquando in cacabulum de Saturno, in trullam de Minerva (Tertullian. Apologet., cap. 344) . Quemadmodum igitur gentiles ex vasibus vilissimo usui, ut antea vidimus, destinatis simulacra, sive deos, ita etiam ex his alia vasa posthaec 1133D fingebant, aut ea pignerabant, aut vinditabant. Ex Saturno enim, sive Saturni simulacro formabant aliquando cacabulum, sive minus cacabum, quod teste Varrone, vas erat, ubi cibum coquebant; ab ea cacabum appellarunt (Varr., lib. IV, de Ling. lat., § 27) . Trulla vero vas potorium erat, uti ex his patet Horatii versibus:

Qui Veientanum festis potare diebus
Campana solitus trulla. (Horat. lib. II, satir. 3, v. 143.)
Quod quidem a Juvenale confirmatur (Juvenal., satir. 3, v. 112) . Aliquando tamen videtur ab aliis accipi pro vase, quo ventris, sicut alia in dissertatione ostendimus (Dissertat. in Arnob., cap. ult., art. ultim.) , 1134A onus deponebatur. Sed priore sensu a Tertulliano acceptum fuisse eo facilius nobis probabitur, quod de vase ad cibos conficiendos ibidem locutus sit. De trulla autem et cacabulo aliquid in citata dissertatione diximus.

Duas porro ob caussas hi dii, sive simulacra ab ethnicis immutabantur, pignerabantur, et vendebantur. Ac prima quidem erat, inquit Tertullianus, ut quisque deus contritus, atque contusus est, dum diu colitur (Tertullian. Apologet., cap. 344) . Itaque illum deum, vetustate exesum, aut deformatum rejiciebant, aut commutabant in aliud. Altera caussa erat: Ut quisque deum sanctiorem expertus est domesticam necessitatem. Ita quidem Rigaltius: in Frobeniana vero editione: Et quisque dominum. Melius in aliis editionibus 1134B et omnibus ineditis exemplaribus nostris: Ut quisque dominus, illius videlicet dei, et simulacri, sanctiorem expertus est domesticam necessitatem (345) . Sed quid, rogabit aliquis, nomen sanctiorem ibi significat? Respondent nonnulli nihil aliud Tertullianum sibi voluisse, nisi hunc deum a paupere illius domino vendi, cui sua necessitas et inopia sibi sanctior, quam deus suus videbatur. Necessitatem enim sanctiorem vocari putant extremam, maximeque urgentem, quemadmodum Livius vocat sanctius aerarium, quod ad ultimos, inquit, casus servabatur (Liv., lib. XXVII, § 10) . Citari quoque poterat Cicero, qui ad Atticum scripsit decretum fuisse, ut pecuniam de sanctiore aerario auferrent (Cicer., lib. VIII, Epist. 20, ad Attic., pag. 284, lin. 5) . Verumtamen numquid a scopo is 1134C penitus aberrabit, qui dixerit illud adjectivum sanctiorem, non ad nomen necessitatem, sed deum referri? Nam ethnici quo sanctiorem deum esse opinabantur, eo carioris illum vendebant. Et certe ipse Tertullianus ibidem et in libro ad Nationes: Dii, inquit, qui magis sancti, magis tributarii (Tertullian., lib. I ad Natio, cap. 10) . Porro autem sive deus, seu potius necessitas ethnicorum hoc sanctioris nomine designetur, illos Tertullianus merito his verbis redarguit: Privatos deos, quos lares, et penates domestica consecratione perhibetis, domestica licentia inculcatis, sive conculcatis, venditando, pignerando pro necessitate ac voluntate (Ibid., pag. 55) .

Neque pluris faciebant deos suos publicos, quos, uti ille prosequitur, aeque publico jure foedabant (Idem, 1134D Apologet., cap. 13, pag. 345, et lib. I ad Nation., loc. cit.) , imo vero tractabant turpius ac contumeliosius. Nam privatos unusquisque pro arbitrio quidem, sed privatim vendebat; publicos vero publice, ut pote quos habebant in hastario vectigales (Ibid.) . Hastarium autem, si Turnebo credas (Turneb., lib. XXVIII Advers., cap. 5) , locus erat, ubi proscriptorum bona venumdabantur. Rigaltius autem putat eo nomine significari librum hastarium, seu tabularium et regestum vectigaliorum, quae sub hasta et voce praeconis quinquennio quoque addici redemptoribus solebant. Et certe Auctor noster: Quos in hastarium, inquit, regessistis publicanis sub . . . tis, omni quinquennio, inter vectigalia vestra proscriptos addicitis (Tertull., 1135A lib. I ad Nation., cap. 10) . Sed utrumque illud Tertullianus significare procul dubio videtur. Ait enim deos publicos in eum locum transferri, ubi, sicut alia proscriptorum bona in tabulario publico primum descripta, per quinque annos asservabantur, donec venderentur publice, atque ita sub eadem, sicut ille ait, hasta, sub eadem annotatione quaestoris divinitas illorum addicitur. Nonne autem hastarium, et ab ea hasta, et ab annotatione sive registro quaestoris nuncupari potuit?

Quidquid sit, hi dii non solum venales, sed vectigales quoque, inquit Tertullianus, habebantur; quia pro quinquennali in hastario mora, aliquod solvebatur vectigal, ac tributum (Idem, Apologet., cap. 13, p. 344) . Quanto igitur, amabo te, dedecore et opprobrio 1135B miseri illi dii afficiebantur? Quo enim modo ad eos vendendos et emendos illuc itum si quaeras: Sic Capitolium, respondebit Tertullianus, sic olitorium forum petitur (Idem, ibid.) . Minus bene in quibusdam editis: Si . . . . si, pro sic . . . . sic. In libro quippe ad Nationes legimus: Sic Serapaeum, sic Capitolium petitur (Et lib. I ad Nation., cap. 10, pag. 55) , hoc est, eodem modo, similique tributo hastarium ad deos reponendos, ac venumdandos locatur, quomodo Capitolium, Serapaeum, et forum olitorium. Nulli autem in haec templa ingredi, quemadmodum nec aliquid in foro olitorio vendere, nisi soluto tributo licebat. Ergo qui magis tributarii, concludit ille, magis sancti, imo qui magis sancti, magis tributarii (Ibid.) , id est, quo deus falsa ethnicorum opinione sanctior aestimabatur, 1135C eo majus pro illius in hastario mora, et illo venumdando exigebant pretium et tributum.

Quinam porro illi dii publici fuerint, a nobis si quis forsitan sciscitabitur, respondebimus hos triplicis potissimum fuisse generis. Alii enim erant in templis collocati, alii vel fabricati, vel empti, et advecti; alii tandem per vicos et plateas, ut supra animadvertimus (Supr., cap. 24, art. 4) , palam circumferebantur. At primi vel solam ob vestustatem, secundi et tertii ad ethnicorum arbitrium tributa pendere et vendi consueverant. Nonne ergo qui diis suis tantam inurebant infamiam, nec illos, nec eorum simulacra deos, aut divino aliquo honore dignos esse etiam inviti palam fatebantur.