Articulus Primus. Quanta impietate ethnici templa et aras diis suis atque imperatoribus mortuis et vivis aedificaverint, mercedemque exegerint pro templorum solo, pro aditu, pro ostiis et stipitibus, ac quam nefandis sceleribus eadem templa contaminarent, quae Christiani nec interdiu noverant.

Quibus argumentis Tertullianus falsorum deorum imagines et simulacra, iisdem plane illorum templa verae religioni repugnare, nec aedificanda esse demonstrat. 1138B Nulla quippe falsi dei, multo magis mortui, aut viventis hominis tanquam veri dei templa construere unquam licuit. Quis igitur aequo animo ferre poterit ethnicos, qui non modo fictis veteribus diis, sed mortuis etiam ac viventibus imperatoribus suis templa, aut ut Tertullianus loquitur, aedes et aras posuerant? Quamobrem his illos compellat irridetque verbis: Digne imperatoribus defunctis honorem divinitatis dicatis, quibus et viventibus eum addicitis, vel sicuti alio in libro adjecit, sacerdotia, sacros apparatus, thensas, currus, solisternia, id est, solia et thronos, atque etiam lectisternia exstruitis (Tertull. Apologet., cap. 13; lib. I ad Nation., cap. 344) . Ne quis autem dubitaret ea templa novis illis diis consecrari, ipsimet gentiles eorum liminibus, et aris insignes 1138C deorum, quibus dedicabantur, titulos inscribi curaverant. Si quis autem aliqua templorum imperatoribus dedicatorum exempla sibi proferri velit, en Suetonii de Julio Caesare verba: Ampliora etiam humano fastigio sibi decerni passus est, templa, aras, simulacra, juxta deos pulvinar, flamines, lupercos (Sueton., lib. I. § 76) . Quin etiam eo processit haec insana ethnicorum impietas, ut Valerius Maximus ausus sit hunc ipsum Julium Caesarem his verbis precari: Tuas aras, tuaque sanctissima templa, dive Juli, veneratus oro, ut propitio ac faventi numine tantorum casus virorum sub tui exempli praesidio ac tutela delitescere patiaris (Val. Max., lib. I, cap. 6, § 13) .

Modestior quidem fuit imperator Augustus, qui, teste adhuc Suetonio, templa quamvis sciret etiam proconsulibus 1138D decerni solere, in nulla tamen provincia, nisi communi suo Romaeque nomine recepit (Sueton., lib. II, § 52) . Sed haec tamen templa recepit, quae non sine veri summique Dei injuria recipi poterant. Alii itaque multo magis damnandi, qui haec aliaque templa sive imperatoris, sive etiam reipublicae nomine condidere. Quid ergo dicendum de Domitiano aliisque sceleratissimis imperatoribus, qui, ut Romanae historiae scriptores narrant, jusserunt se appellari deos, sibique templa aedificari? Nemo certe sani capitis homo hoc summum impietatis scelus esse diffitebitur.

Sed adverte, quaeso, quam caeca et indomita fuerit 1139A gentilium pervicacia, impietas, et avaritia. Non aliam sane ob caussam dei cujuslibet templum, aedesque sacra construitur, nisi ut frequentetur ab omnibus, atque idcirco facilis, voluntarius ac gratuitus cunctis esse debet illius aditus. Verumtamen ethnici, sicut summa iniquitate Christianos ad ea adeunda omni poenarum genere cogere nitebantur; ita maximo avaritiae vitio gentiles suos iis nisi dato pretio arcebant. Per eos enimvero nulli prorsus licebat in templum aliquod gratis ingredi, sed a quolibet introeunte exigebant, inquit Tertullianus, mercedem pro solo templi, pro aditu sacri (Tertullian. Apologet., cap. 13) , id est, sacrae aedis ingressu. Soli autem nomine ibi designatur locus, in quo haec sacra aedes constructa erat. Quod quidem Cicero hisce verbis clare explicat: 1139B Solum vertunt, hoc est, sedem ac locum mutant (Cicer. orat. 12 pro Caecin., pag. 241) . Alibi vero: Civitatem hanc, inquit, ante mutare non potuissent, quam hujus solum civitatis mutatione vertissent (Orat. 36 pro Cornel. Balb., pag. 519, lin. 38) . Paulo itaque obscurius Tertullianus in primo ad Nationes libro dixit ab ethnicis extorqueri mercedem, pro stipitibus, pro ostiis templorum cuilibet aperiendis (Tertull. lib. I ad Nat., c. 10) . Gothofredus autem opinatur corruptum esse hoc nomen stipitibus, ac legendum stipibus; quia ipse Tertullianus in Apologetico scripsit: Stipes quotus quisque jam jactat (Idem, Apologet., cap. 42) ? At priora illius verba sunt de templum ingredientibus, posteriora vero de jam ingressis. Non male ergo Rigaltius retinuit nomen stipitibus, 1139C sed aliquam opinionis suae rationem reddere debebat. Nobis vero facile persuadebitur Tertullianum hoc nomine stipitibus significare voluisse aut lapides, aut forsitan deos Terminales, ante januam templorum positos, qui stipites revera vocabantur, sicuti in citatis aliis nostris dissertationibus veterum poetarum versibus ostendimus (Dissertat. in Minut., cap. 19, art. 2 et 17; et Dissertat. in Lactant., p. 32, art. 2) . Nam ibi ille distinguere videtur stipitem, ostium, et aditum templi; ut his distinctis avaritiam impietatemque ethnicorum acrius insectaretur. Quid tamen certo statuere audeas, si corruptum nomen est, nec meliorem codicem nanciscaris?

Caeterum ethnici praeter has intolerandae avaritiae sordes, eadem deorum suorum templa lenociniis et 1139D adulteriis, quemadmodum supra (cap. 26, art. 4) cum Tertulliano nostro observatum est (Tertullian. Apologet., cap. 15) , tam impudenter, quam impune polluebant. Qua ergo ratione credere poterant deos suos in his habitare templis, quae saepissime tantis dedecorabant flagitiis ac sceleribus?

Nihil mirum itaque si Christiani, ait Tertullianus, haec templa nec interdiu norint (Tertullian. loc. cit.) , id est, illa non adierint per diem, multoque minus per noctem, tantorum criminum consciam. Si quando tamen ingrederentur, spoliarent forsitan ea, ut ille ait, et ipsi, si ea adorarent, hoc est, si aliquando Christiani haec in templa, quemadmodum gentiles, introire potuissent, illa procul dubio, veluti Dionysius 1140A tyrannus, et alii, quorum alibi fecimus mentionem, plane spoliassent, non quidem sicut illi, avaritiae caussa, sed propter scelera ac sacrilegia, quae in eis patrabantur. Plura vero de ethnicorum atque etiam Christianorum templis in citatis dissertationibus nostris disputavimus (Dissertat. in Minut., cap. 12, art. 2; in Arnob., cap. 21, art. 1; et in Lactant., cap. 33, art. 1) .