Articulus Primus. De Auctoritate Tertulliani.

Auctoritas in eo qui potestatem habens alios docet, recte a duplici capite deducitur, nempe tum ab ipsius scientiae aestimatione, tum ab ejusdem veracitatis fiducia.

Uni et soli Deo summa auctoritas est, quippe cui soli summa sit veritas in cognoscendo, et summa in dicendo veracitas.

0011B Quaelibet alia eo major evadit auctoritas, quo propior ad illam accedit et perfectior ejusdem particeps efficitur.

Hinc nobis Catholicis nulla sub sole major, imo maxima in coelo et in terra, nec alia ac Dei ipsius est, Ecclesiae docentis potestas, quae verbo virtutis Dei , in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi , quae infallibili nec unquam ad consummationem saeculi deficienda Spiritus Sancti assistentia, nititur, regitur ac confirmatur.

Porro omnibus Catholicis qui sese Ecclesiae legitimos filios probare student, necesse esse docet B. Vincentius Lirinensis, ut sanctorum Patrum fidei inhaereant, adglutinentur, immoriantur . Eam vero, consentiente tota Traditione, legem ad assensum 0011C Patribus praestandum ponit, ut quidquid non unum aut duos tantum, sed omnes pariter uno eodemque consensu aperte, frequenter, perseveranter tenuisse, scripsisse, docuisse cognoveris, id tibi quoque intelligas absque ulla dubitatione credendum.

Patribus vero sigillatim sumptis nulla alia competit auctoritas, nisi privata, ex variis dignoscenda indiciis, quorum alia unicuique sunt quasi propria, alia vero deforis desumpta.

In iis autem ipsis consideranda sunt sive quae ad intellectum recte institutum, sive quae ad sanam voluntatem pertinent; hinc nimirum eorum ingenii vis, doctrinarum ubertas, loquendi modus ac consuetudo, unde tuto credi potest quod non decipiantur; illinc autem morum probitas, vitaeque sanctitas, qua omnis 0011D depellitur suspicio an decipiant aut decipere velint.

Ad haec quasi intrinseca auctoritatis signa accedunt tum diversae temporum, locorum, dignitatum, caeteraeque in quibus auctores scripserunt circumstantiae, tum potissimum tanti pretii judicium quo Ecclesia scriptores quosdam titulo tacito vel solemni, speciali vel specialissimo probat et dijudicat.

Ne vero amoveantur aut respuantur scriptores quotquot ecclesiastici, qui summos ac legitimos sanctitatis apices nondum fuerint adepti, nec rectum fidei tramitem indeclinabili pede triverint; cum enim 0012A aliquandiu saltem in orthodoxae fidei gremio constiterint, idcirco omnem illis fidem abrogare nec par nec fas est: quinimo in quibus cum Catholicis conspirant, in iis eo major penes ipsos fiducia est, quod hinc et inde collusionem fieri et amice conjurari nemo sanus existimabit.

His catholicis rei Patristicae positis criteriis, nunc deveniendum est ad propositum nostrum; nunc aequa lance ac firma aestimandus est Quintus Septimius Florens Tertullianus, tot vetustarum disciplinarum peritissimus; philosophica, historica, juridica, oratoria ac poetica eruditione potens; multa susceptam ante fidem forensi laude florens; florentior et accepta fide, utpote totius Christianorum caussae, coram imperatoribus, in orbis Romani foro, defensor 0012B et patronus; aerae a Christo Domino secundae ac Apostolorum proximae praeco; primus Ecclesiae Latinae testis et vindex, imo unus cujus vindiciae ad nos pervenerint; insignes Africanae fidei primitiae; virorum apostolicorum alumnus; magister et ipse martyrum, pontificum et doctorum; Romae ad sacra provectus, Carthaginique in presbyterii albo adscriptus; arcanorum scientissimus; omnium suae aetatis haereticorum debellator, imo Montani eversor egregius; et tamen (utinam absit!) montanista, haereticus, haereseosque caput emortuum, Ecclesiae tandem jam non homo! . . .

Cui cum tot successere vices, multiplex ejus esse debet aestimatio, aliaque evadit prout aliam ipse tantum a se diversus induit personam. Ac ante omnia in eo, haud secus ac in caeteris Ecclesiae doctoribus, 0012C nonnullius est pretii eruditionem profanam a sacra suppellectili, scriptorem privatum ab auctore catholico vel montanista, rem mere literariam aut historicam a caussa dogmatica secernere.

At quid caussae esset cur in hoc operis mere patristici prooemio ac primo limine diu in Septimii profana laude morarer? Paucis igitur absolvam qualis sit rhetor, grammaticus, dialecticus, seu formae excultor literariae, qualisve sit philosophus, philologus, antiquitatum indagator, historiarum tenax, juris peritus, omni scientiarum genere exercitatissimus.

Porro quid de ipsius dicendi, disserendi et argumentandi genere sentiendum sit, paulo infra habes eleganter et diserte a doctiss. D. Lumper explicatum . Pauca tantum addere juvat, ne delicatissimus 0012D lector ac politioris minervae studiosior salebris Tertullianae latinitatis offendat et haereat. Primus fere omnium Tertullianus dogmata traditurus ac mysteria hucusque latio sermoni prorsus ignota, proinde novas intrudere formulas ac inaudita vocabula, saltem alio sensu usurpata potuit, imo et debuit. Nascebatur ac propemodum in cunis vagiebat latinitas illa ecclesiastica, quae suos ab initio habuit modos; suas sive in soluto sermone, sive in rhythmico modulo leges, apprime tractandis coelestibus sacramentis accommodatas, habuit, sanxit, ac servavit. Quibus autem efformandis ac per ora hominum evulgandis haud exigua est Tertulliani laus mirum in modum profuisse; 0013A quippe cujus ingenium demirati, ac loquelam ipsam, arduam licet et asperam, imitati, singuli post eum ac praesertim plures quos peperit Africana Ecclesia, clarissimorum virorum in his tempestatibus feracissima, duce Cypriano, sui, ut ait, magistri merentissimi cultore assiduo, se suamque orationem ad Tertulliani dictionem certatim effinxerunt.

Haud abs re erit obiter animadvertere quemdam defectum subiisse, post ejus a recta fide discessum, Tertulliani ingenium. In libris, ultima, ut videtur, aetate sua in faece montanismi exaratis, aut asperior fit et inaequalior, impotenti abreptus loquendi prurigine, ac inquieta pugnacitate; aut obscuriori sententia, velut de industria, sese obvolvit, nec nisi per intricata loquitur aenigmata; quae praesertim vitia in libro de Pallio, et 0013B adversus Valentinianos quasi digito palpanda occurrunt.

Eamdem in pejus mutationem forsan reperire est, cum, vel oblita incomptae inconcinnaeque dictionis asperitate, rem penitus ac sententiarum viscera introspicies. Illa Apologetici, Praescriptionum, librorumque de Oratione, Baptismo ac Poenitentia majestas ac grandis eloquentia, interdum acerrima ac laconica brevitate temperata, in inconditam ac diffluentem facundiam, obvia quaeque, vel insulsa, jactitantem, nec scurrilitatem aut petulantiores jocos aspernantem dilabitur.

Sed cum haec, ut dixi, ad profanam criticen potius quam ad dogmaticam Tertulliani auctoritatem faciunt, huc demum vela damus, haud alio, nisi inviti, jam abripiendi.

0013C Per eruditionem sacram, inquit Walchius , intelligimus illam quae versatur in rebus non a natura patefactis ac humana facultate cognoscendis, sed divinitus manifestis ac sanctissimo codice (cui et veneranda accedit Traditio catholica), comprehensis. Notitia harum rerum variis constat disciplinis, nempe Theologia Exegetica, Dogmatica, Polemica, Moralis, Symbolica, Catechetica, Homiletica, una cum Historia Ecclesiastica.

Porro cum his fere omnibus titulis commendatur Tertullianus, hinc praecipua desumenda sunt propria ipsi ac peculiaria auctoritatis signa.

Tertullianus, ut a Verbo Dei initium faciamus, illius interpretationi, ac Exegeticae scientiae suam affert symbolam minime aspernandam. Sive enim catholicus, 0013D sive montanista, semper docuit Scripturam veteris novique Testamenti inspiratam fuisse . Nec minus Scripturae plenitudinem quam ejus divinitatem adorat : nec eam adorando traditionem aufert, imo et ad eam, seu ad Apostolos et discipulos Domini referendam esse Scripturae interpretationem aperte declarat . Quamvis nullibi ex professo de canone 0014A Scripturae sacrae disseruerit, ex variis tamen ejus operum locis colligi potest, libros sacros nostra aetate a pseudocriticis e numero canonicorum ejectos, inter sacros divinitusque inspiratos ab eo connumerari .

At susdeque vertitur Tertulliani exegetici auctoritas, modo fides sit ejus editori novissimo, ac procacissimo obtrectatori, J. Salom Semlero, qui, praefracta fronte, asseruit hunc scriptorem oculis suis manibusque nunquam usurpasse graecum ullum codicem Evangeliorum aut Epistolarum, aliorumve sacrorum Bibliorum, nec unquam graecos codices, utpote adulteratos, adhibere voluisse;—hunc eumdem, graecorum codicum libentissime nescium, latinos libros corrupisse et auxisse glossis sententiisque interpolatis, adhucdum 0014B superstitibus, quarum primus et solus auctor certus est ille Tertullianus . Sed quaenam, amabo, fides huic innovandi prurigini adeo petulanti, ut idem audeat profiteri latinos omnes scriptores nunquam in hisce primis saeculis libros graecos consuluisse, omnes una conjurasse ut novas glossas invitis Graecorum codicibus, suis libris ex consulto insererent; ejus vero latinae translationis prima initia et recentia rudimenta ab ipsius Tertulliani tempore, nisi ab ipsomet oriri? Sed quid ea commemorem, dum in hac eadem dissertatione Tertulliani obtrectator eo audaciae devenerit, ut, discussis tam longi temporis tenebris, ita enim habet, ipse adeo novus ac praeposterus homo, inauditam ab omni retro antiquitate deprehenderit quamdam conjuratorum tam graecorum quam latinorum, Romae 0014C degentium, societatem, ex cujus officina clam prodiero multa Tertulliani, nonnulla Clementis Alexandrini, omnia Irenaei opera, plane supposititia et spuria? Haec quae cum primum prodierint, portentis similia merito habita fuere atque ab ipsis Germaniae viris doctissimis impetita ac profligata , satis est, ut reprobata derideantur, exposuisse .

Magna autem assurgit dogmatica Tertulliani catholici auctoritas; nec interdum montanistae aspernanda. Triplicem enim quo usi fuere patres in exponenda fide modum, nempe tum symbolicum, quo gravissima fidei dogmata, connexa paucis, continuo recitantur; tum polemicum, ad refellendos Gentiles, Judaeos, aut haereticos accommodatum; tum discursivum seu catecheticum, qui pro christianorum fidelium usu, 0014D modo unum, modo alterum explicat doctrinae punctum, mirum in modum idem Noster comprehendit.

0015A Nam tres fidei formulas habet, unam eamque breviorem in libro de Virginibus velandis , alteram longiorem in Praescriptionibus Haereticorum , tertiam et recentiorem in lib. adversus Praxeam .

Primus inter Latinos, quoslibet nascentis Ecclesiae hostes polemicis et apologeticis scriptis aggressus est. Adversus enim gentes scripsit septem quos inscripsimus Apologeticos libros, nempe duos libros ad Nationes, et Apologeticum magnum, hunc ad praesides, illos ad plebem directos; item, de Testimonio animae, seu Apologetici caput 17 uberius tractatum; et librum ad Scapulam, quo de injusta ac crudeli persecutione conqueritur et Christianorum virtutes laudibus effert: quibus accedunt, ad Martyres apologia de martyrii gloria, ad Christianos de Spectaculis 0015B ethnicorum fugiendis dehortatio, ad omnes sive Christi sive deorum cultores de Idololatria et grandi hujus criminis gravitate.

Justini philosophi, Irenaei martyris et aliorum quorum nomina ipse prae se fert, vestigia insecutus, Judaeis Messiam a prophetis praedictum advenisse demonstrat ; omnesque haereticos, tum generatim in Praescriptionibus, ne ipso quidem Montano excepto, jugulat, tum speciatim, singulari quasi certamine, confodit. Hinc enim inconditam Gnosticorum catervam decies exagitat, vincit et contundit , nec hanc aciem, ut videtur, nisi hoste fuso fugatoque, vel emeritus veteranusque miles, deseruit. Praxeam insuper, qui Deum unum, sed non trinum, asserebat, nec non et Montanum, ad quem miserabiliter defecit, oppugnavit 0015C in hoc elegantiori ac pulchello de Poenitentia libello: sophistarum demum insulsa philosophomena de Anima, explodit. Hoc indefesso labore ac perpetuo certamine, decertavit Tertullianus: cumque, aetate provectior ac vulnere insanabili afflictus, in Montani partes desciisset, nedum nihil ab impetu remitteret, acrius sese ad praelia accinxit ac sibi dixisse visus est: Vae mihi si non dimicavero!

Primus iterum hic latinis auribus dedit auscultandum ac luculento sermone concinnatum de re dogmatica in specie distincta tractatum. Adeo vero in hisce dogmatibus seorsim sumptis, excelluit, ut, ausim dicere, decurrentibus in immensum annis, nihil adhucdum prodiisse qui Tertulliani libros de Oratione, de Baptismo, de Poenitentia, de Patientia, caeterosque 0015D quos dogmaticos inscribendos censuimus, superasse merito existimetur.

Interea haud inficias ibo vel optima Tertulliani scripta hinc et inde plurimo sphalmate laborare, multa labe venenosa foedari. Quae cum optimo et salutari antidoto aliquatenus sanata, videas velim, ex 0016A opera veterum editorum iterum recensita, ad frontem hujusce tomi affixa.

Altera manet integrior, nec satis celebranda Tertulliani laus, moralis nempe ac paroenetica, ex multis ejus desumenda libris, ad mores christianos pertinentibus. Quorum duplex est series: prior ante susceptum ab auctore montanismum, posterior ab eo jam montanista descripta. Porro in utraque ad vivum exprimitur vitae christianae speculum sive in ejus fonte perenni, oratione privata et publica , sive in ejus fluentis uberrimis, sacramentis nempe , sive in ipsius actibus communibus aut praestantissimis , sive in ritibus liturgicis qui ei externam formam efficiunt , sive in vitandis ubi periclitatur anima christiana mundi, carnisve illecebris , aut suscipiendis unde 0016B ea reviviscit operibus , aut obeunda qua glorificatur martyrii cruenta palaestra . Equidem in his tractandis frequentius ultra limites legitimos abripitur rigidior montanistae asperitas; et caute errori latenti in nostris libris provisum est. Praeterea nonnisi effervescentis ingenii, ad magna excitantis ac communem hominum modum excedentis, impetus plerumque notandus est.

Habeas igitur velim Tertullianum ex suis tantummodo scriptis ac solo peculiari penu commendatum. Commendant eum praeterea haec prisca quibus scribebat tempora, primus inter Afros, inter Latinos primus post Pontifices Romanos, qui agnitus saltem sit et servatus; fausta docentium et discipulorum tempora, cum in novo Christianorum semine ferveret calidior 0016C Christi et martyrum sanguis, cum adhucdum Apostolorum vox sonaret ac repraesentaretur facies, cum authenticae eorum literae palam recitarentur . Commendant eum et urbs patria ac Ecclesia cujus primus fuit, quem noverimus, sacerdos; Carthago, ut aemula Roma victrix, sic a fide devicta, ut a Petro Roma, sic a Petri discipulis acquisita; nova, si vis, at suorum infantium jam felix mater et exsultans; quam modo nobiles partus orbi renuntiarunt, tum Martyres Scyllitani, tum Perpetuae, Felicitatis et sociorum agmen, quorum Septimius noster fuit coaevus, imo, ut quibusdam placet, testis et encomiastes . Ecclesia haec diu sanctitate florens et doctrina virorum sibi a Tertulliano continuo succedentium, haud secus ac si hic Noster eorum ingenia excitaverit, manus ad praelium docuerit, ordines 0016D ad aciem instruxerit, eisque novum, veluti belli tesseram, indiderit, effinxeritque eloquium, in toto deinceps occidentali orbe christiano evulgandum. Commendant cum et viri sanctissimi quibuscum simul deguit, aut conversatus est, aut necessitate, 0017A studiorumve similium commercio junctus, Irenaeus quem venerabundus meminit, Caïusque Hippolytusque, ejusdem Irenaei discipuli, Clemens Alexandrinus coaevus, Origenesque quem Romae fortasse obvium habuit, summi demum episcoporum Episcopi, qui integerrimam ipsi instillavere doctrinam, quam totam Romae cum sanguine suo Apostoli profuderunt . Commendant eum et sexcenti quos prae oculis habuit auctores cujuslibet generis, sacri et profani, historici, philosophi, poetae, juris omniumque disciplinarum periti, quorum volumina nocturna manu versavit et diurna, ac in omnibus suis tabellis praefixit testimonia. Commendant eum et posteri, sive ab ipso proximi, sive novissimi, tum congeneres ejus africani, quorum dux D. Cyprianus, Septimii 0017B libros petiturus, dicere consuevit: Da magistrum ; tum nostrates, quorum praeco Cl. Bossuetius Meldensis, quoties Tertullianum excitat, in has voces aut similia: Magnum virum, virum gravem, auctoritate, pondere potentem, erumpere videtur.

Magnum igitur Quinti Septimii Florentis Tertulliani nomen: at quanto majus, ni velut fulgur, de coelo cecidisset ille Africanae Ecclesiae Lucifer, qui mane oriebatur; nisi in terram corruisset, qui vulnerabat gentes; nisi dixisset in corde suo: Ascendam super altitudinem nubium ! Ut enim Satan, ita hic fulgure superbiae dejectus, cecidit, semelque lapsus, an surrexerit, nemo vel audet percunctari. De Salomone quaeritur; de Origene disputatur; de Turtulliano siletur. Diuturno tamen senio contabuit, nec ei defuit longum poenitendi 0017C spatium. Mansisse vero misere pervicacem, ac velut uno ictu quo ruit delirantem ad usque octogesimum ferme aetatis suae annum, imo per quadraginta et amplius annos, stetisse infensa in Ecclesiam ira ferocem, ac tela vel deficiente manu minitantem, ultima ejus scripta nimium suadent et revincunt.

Ecquis ergo inscrutabilia Dei judicia non reformidet, non horreat? Quis ad hunc finem cessurum fore tam faustum Tertulliani initium existimasset? Dato sub ineuntis saeculi Apologetico, habitisque caeteris pro caussa christiana concionibus, confirmatis inde confessoribus aut ad lauream martyribus evectis, defervente persecutionum aestu ac respirante paululum Ecclesia, tandem quadraginta ferme annis ad pacem composita, jam novus rerum ordo oriebatur et jucundior 0017D temporum facies; jam, suspensis auribus, sive gentes, sive Christiani, evangelizantibus pacem, evangelizantibus bona assentabantur. Quod autem in Galliis Irenaeus, in Aegypto Clemens, in Latio Hippolytus, hoc in Africa, hoc in toto Occidente Tertullianus videbatur acturus: adeo ut, devicta plebe, devincerentur et nobiles sapientesque, et ab imo ad summum aedificaretur Ecclesia eondereturque orbis christianus. Haec erat, ni fallor, egregia pars cui destinabatur Tertullianus. Quid plura? cecidit, ad infernum detractus, in profundum laci . Hoc erat ergo in investigabili 0018A Dei decreto, ut haec nova tot vulneribus adolescens Ecclesia, Judaeis tandem, Ethnicis, Gnosticis triumphatis, se huic offensionis lapidi impingeret, ac dum tanti animi subsidio recreari mereretur; eumdem lapsum amitteret, infensum sustineret, reluctantem ac per quadraginta annos in matris suae gremium insultantem lugeret. Nec jam quaerendum est, ut multis placuit, an plus Ecclesiae profuerit quam nocuerit, magis vero an sibi ad vitam, necne profuerit. Ecclesiae homo non est, ille tot laboribus defunctus, tot certaminibus redux! Utinam vero melius confidamus his piis identidem per opera ejus respersis precibus, ac votum ejus adimpleamus, cum diceret catechumenis: Igitur, benedicti, quos gratia Dei exspectat, cum de illo sanctissimo lavacro novi natalis ascenditis, et primas 0018B manus apud Matrem cum fratribus aperitis, petite de Patre, petite de Domino, peculia, gratias, distributiones charismatum, subjiciente: Petite et accipietis, inquit. Quaesistis enim, et invenistis; pulsastis, et apertum est vobis. Tantum oro, ut, cum petitis, etiam Tertulliani peccatoris memineritis .