146 Caput I. De pace jussu Artaxerxis regis per Graeciam facta, deque variis bellis ante illam pacem a Lacedaemoniis cum rege et Thebanis gestis, ubi de Conone.

0797A

Anno ab Urbe condita CCCLXIV quem annum sicut gravissimum propter ignotam sibi captivitatem Roma persensit, ita magnificum propter insolitam pacem Graecia habuit; eo siquidem tempore, quo Galli Romam captam incensamque tenuerunt ac vendiderunt, Artaxerxes, rex Persarum, discedere ab armis et quiescere in pace universam Graeciam per legatos praecepit, denuntians contradictorem pacis bello impetendum: quem ita jubentem potuissent utique Graeci tam constanter contemnere, quam fortiter saepe vicerunt, nisi porrectam undecumque occasionem, 0797B quam avide desideraverant, tam libenter hausissent: ostenderunt enim quam aegre admisere illa quae eatenus gesserunt, quae tam facile, indigna etiam conditione, deposuerunt: nam quid tam indignum liberis et fortibus viris, quam longe remoti, saepe victi, adhuc hostis, et deinde minitantis, imperio arma deponere, pacique servire? si non ipso tantum annuntiatae pacis sono per 147 corda cunctorum aegra belli tabuisset intentio: et, post diuturnas laborum vigilias, oscitantes ac stupefactos quies inopina laxasset, priusquam 0798A ipsam quietem voluntas pacta componeret. Unde autem tanta fatigatio omnium per totam Graeciam populorum corda corporaque oppresserit, quae efferos animos ignoto acquiescere otio tam facile persuasit, quam brevissime ostendam. Lacedaemonii, utpote homines, et Graeci homines, quo plura habebant, eo ampliora cupientes, postquam Atheniensium potiti sunt, universam Asiam spe dominationis hauserunt. Itaque toti Orienti bellum moventes, Dereyllidam ducem in hanc militiam legunt, qui cum sibi adversus duos potentissimos Artaxerxis Persarum regis praefectos, Pharnabazum et Tissafernem pugnandum videret, proviso ad tempus consilio, ut pondus geminae congressionis eluderet, unum denuntiato bello appetit, 0798B alterum pacta pace suspendit. Pharnabazus Tissafernem apud Artaxerxem, communem tunc regem, defert ut proditorem, praesertim qui cum hoste belli tempore de foederis conditione pepigisset: hortaturque 148 regem, ut in locum ejus Cononem, Atheniensem virum, qui tunc forte apud Cyprum exsulabat, ducem navali bello constituat. Acceptis igitur quingentis argenti talentis, Conon per Pharnabazum evocatur, classique praeficitur, quibus compertis, Lacedaemonii et ipsi auxilia navalis belli a rege Aegypti Hercynione per legatos 0799A petunt, atquo centum instructas triremes et sexcenta millia modium frumenti acceperunt: a sociis etiam undique magna contraxere subsidia. Cui militiae consensu omnium, Agesilaum ducem decreverunt, virum pede claudum, sed qui in difficillimo rerum statu mallent sibi regem claudicare quam regnum. Raro umquam ita pares omni industria duces in unum coiere bellum, qui acerbissimis invicem praeliis fatigati, et multo sanguine obliti, velut invicti ab alterutro recesserunt. Igitur Conon, accepto iterum, per se ipsum, a rege Magno, stipendio, reversus ad classem, invadit hostiles agros, turres, castella, caeteraque praesidia expugnat: et veluti effusa tempestas, quacumque incubuit, cuncta prosternit. Lacedaemonii vero domesticis malis circumventi, externis inhiare 0799B desistunt, abjiciuntque spem dominationis, imminente periculo servitutis: Agesilaum autem, quem cum exercitu in Asiam miserant, 149 ad subsidium patriae revocant. Interea Pisander, dux 0800A apud Spartam per Agesilaum regem relictus, maximam munitissimamque tunc classem instruxerat, motus aemulatione virtutis Agesilai, ut, illo pedestrem expeditionem agitante, ipse quoque navali discursu oram maritimam pervagaretur. Conon vero susceptum negotium duplici cura intendebat, debens sociis sollicitudinem, patriae fidem: ut huic exhiberet naturam, illis praeberet industriam: in hoc propensior civibus, quod quieti libertatique eorum alieni sanguinis discrimen impenderet, et pugnaret adversus insolentissimos hostes periculo regis, praemio patriae. Conserunt itaque navale certamen Persae Conone, Spartani Pisandro duce: milltes, remiges, ipsique ductores, uno pariter in mutuam caedem ardore rapiuntur. Magnitudinem atque 0800B atrocitatem belli 150 istius, inclinatus ex hoc semper in posterum Lacedaemoniorum status, prodit. Namque ex illo fluere ac retro sublapsa referri spes Spartanorum visa, donec assurgendo aegre, ac misere recidendo, confecta, et potestate 0801A careret, et nomine. Atheniensibus vero haec eadem pugna initium recuperandae potentiae, sicut Lacedaemoniis amittendae, fuit. Primi igitur Thebani, auxilio Atheniensium fulti, superiore clade saucios ac trepidos aggrediuntur, multa animati fiducia propter virtutem atque industriam Epaminondae ducis sui, cum quo sibi facile obtinere posse imperium totius Graeciae videbantur. Fit itaque terrestre praelium, Thebanis minimo negotio vincentibus. Vincitur etiam hoc conflictu Lysander et occiditur. Pausanias quoque, dux Lacedaemoniorum, 151 insimulatus proditionis, in exsilium truditur. Thebani autem victoria potiti, collecta universi exercitus manu, Spartam contendunt, putantes se vacuam praesidio civitatem nullo intraturos 0801B negotio, cujus jam omnes pene copias cum ipso rege delessent, atque ab omnibus sociis destitutos viderent. Lacedaemonii periculo civitatis impulsi, habito inexercitati militis qualicumque delectu, obviam hosti procedunt. Sed victis semel, adversus victores obsistendi nec virtus nec animus erat. Cum igitur caedes tantum unius pene partis ageretur, repente rex Agesilaus, arcessitus ex Asia, improvisus bello supervenit: Thebanos jam successu duplicis victoriae laetiores segnioresque aggreditur: 0802A nec difficile superat, maxime cum adhuc apud ipsum pene integrae vires haberentur. Ipse tamen Agesilaus graviter vulneratur. At vero Athenienses, cum comperissent insperata Lacedaemonios victoria sublevatos, pristinae servitutis, de qua tunc respirare vix coeperant, trepidi metu, exercitum contrahunt, eumque Boeotiis in auxilium adjungunt, commissum Iphicrati duci, qui adolescens admodum, vixdum annos viginti natus, infirmitatem aetatis maturitate animi muniebat. Conon quoque, vir quidem Atheniensis, dux autem Persici exercitus, audito Agesilai reditu, ad populandos Lacedaemoniorum agros revertitur. Ita Spartani, strepitu circumsonantium undique hostium clausi atque exterriti, ultima propemodum desperatione tabuerunt. Sed 0802B Conon, postquam 152 vasta hostilis soli populatione satiatus est, Athenas pergit, in maximo gaudio civium ipse tristis, quippe cum videret urbem, populo quondam cultuque ornatissimam, nunc miserabili ruinarum ac desolationis squalore confectam. Itaque magnum pietatis miserationisque monumentum in reparatione ejus operatus est. Namque eam, a Lacedaemoniis exinanitam, Lacedaemoniorum praedis replevit. Persis incendentibus concrematam, Persis aedificantibus reformavit. Interea Artaxerxes, 0803A rex Persarum, sicut principio dictum est, universis Graeciae populis per legatos, ut ab armis discederent, et paci acquiescerent, imperavit: non quod misericorditer fessis consuleret, sed, ne se in Aegypto bellis occupato, aliqua in regnum suum tentaretur irruptio.