Benevolo Lectori S. D. Sigebertus Havercampus.

0637A Reversis litteris, inter veteres auctores, quos artis typographicae principes et promotores primi in publicam lucem miserunt, fuit Paulus Orosius. Cui ea tum contigit felicitas, ut, antequam exiret saeculum decimum quartum, tribus diversis locis, haud mediocri ornatu prodiret, ipsoque anno millesimo quingentesimo quartum typis traderetur. Primum inter has editiones, quas, huic Scriptori intentus, mihi dudum felici genio, nam in hisce quoque casus et fortuna multum potest, comparaveram, locum tribui editioni Italae, admodum, sive litterarum nitorem, sive chartae elegantiam spectes, luculentae. Quamvis neque urbis, in qua impressus sit liber, neque typographi nomen, neque denique annus, quo in lucem exierit, vel in capite vel in 0637B fine ascribatur, Vicentiae tamen prodiisse inter eruditos constat. Ut enim emendate legeretur, huic editioni praefuit Aeneas Vulpes, cujus et patria et dignitas, ex quibusdam lineis, quae litteris majusculis e regione primae paginae ipsius Orosii leguntur, apparet. Inscriptio, quae quadratum efficit ibidem laterculum haec est: Scias velim, humanissime Lector, Aeneam Vulpem Vicentinum, priorem Sanctae Crucis, adjutore Laurentio Brixiensi, Historias Pauli Orosii, quae continentur hoc codice, quam accuratissime potuit, castigasse. Cui non improbando sane labori si quid ex ingenio tuo, vel melius vel aptius addendum putabis, id honore ejus integro facias obsecro, quod est non ingrati animi officium. In extrema libri pagina haec leguntur,

0637C Bartholomaeus Paiellus, eques Vicentinus, in D. Orosium.

 

Ut ipse titulus margine in primo docet:
Orosio nomen mihi est.
Librariorum quidquid erroris fuit:
Exemit Aeneas mihi.
Meque imprimendum tradidit non alteri,
Hermanne, quam soli tibi;
Hermanne, nomen hujus artis, et decus:
Tuaeque laus Coloniae.
Quod, si situm orbis, sique nostra ad tempora,
Ab orbis ipsa origine,
Quisquam tumultus bellaque et caedes velit
Cladesque nosse, me legat.

Ex quibus jam non modo Corrector libri, Aeneas Vulpes Vicentinus, agnoscitur, sed et editor Hermannus Coloniensis. At, quae hanc in Italia subsecutae sunt editiones, omnes in extremo libri, tacito tamen Bartholomaei Paielli nomine hos exhibent 0638A versus, quamvis alia in urbe, Venetiis scilicet, atque apud alios typographos impressae sint. In errorem inde inductum fuisse clariss. Fabricium (praeeunte tamen Clerico, quem citat) facile colligas, dum tomo I bibliothecae Latinae, p. 736, commemorat antiquissimam editionem Basileensem ab Aenea quodam recensitam ac excusam apud Leonhardum, carentem indicio anni, sed quam facile appareat diu ante finem saeculi decimi quinti prodiisse. Omnibus vero editionibus, quae quidem post illam Hermanni Coloniensis prodierunt, precario illi versus et commendatio a cura Aeneae Vulpis adjiciuntur, cum in plurimis ab ejus correctione et lectione discedant. Hermannus ille Coloniensis a patria dictus fuit, aliud enim cognomen habuit, neque Coloniae, aut alibi in 0638B Germania, sed in Italia, Vicentiae aliisque in locis libros suos impressit, prout patet ex Annalibus typographicis clariss. Michaelis Maittaire, tom. I, p. 136. Vicentiae, inquit, Hermannus Levilapis Coloniensis, expensa Antonii, Gerardi, Joannis, Petri et Bartholomaei fratrum, et filiorum quorumdam S. Zanoti de Placentia civium Veronae. Benedicto Trevisano et Angelo Michaele praesidibus. Sed et Levilapidis cognomen per idiomatis transmutationem assumptum ab Hermanno fuit, aliter enim ex vernacula ipsi lingua sonabat. Discimus id ex eodem Mich. Maittaire libro; nam, quem is, p. 33, itidem Hermannum Levilapidem vocaverat, patrio nomine Liechtenstein appellat, p. 108, his verbis: Aeneas Vulpes Vicentinus, prior Sanctae Crucis, adjutore Laurentio 0638C Brixiensi, Pauli Orosii Historias castigavit, quas Hermannus Liechtenstein typis mandavit, anno tamen non indicato. Sed et utramque cognominis appellationem repositam, urbes in quibus, annos quoque quibus libros suos edidit, annumque mortis ejus ex eodem libro cognoscimus tom. I, p. 224: Hermannus Levilapis Coloniensis, Vicentiae (expensis Antonii, Gerardi, Joannis, Petri et Bartholomaei fratrum, et filiorum quorumdam S. Zanoti de Placentia, civium Veronae, 1475), 1476. Hermannus de Levilapide, expensis Nicolai Petri de Harlem de Hollandia Almani, 1477. Hermannus Liechtenstein (vel Lichtenstein) Coloniensis, 1478, 1479, 1480. Tarvisii, 1477. Venetiis, 1483, 1484, 1486, 1487, 1488, 1490, 1493, 1494, quo anno decessit. Vide Vincent. Specul. 1494.

Incepit igitur hic Hermannus annum editi libri 0639A signare circa a. 1475 unde patet vetustiorem eo anno Orosii, ab eodem vulgati, esse editionem, quare illam passim in notis primam et principem appellavi; quamvis de principatu seu antiquitatis praerogativa litem illi movere possit alia Orosii editio, quae anni notam exhibet, neque a diligentissimo viro in Annal. Typogr. quamvis rarissima inventu, praetermissa fuit, qui eam recenset tom. I, p. 305. Impressus is liber est Germano-Gothico charactere Augustae a. 1471 per Johannem Schuszler. In hac editione, quae reliquas veteres editiones omnes bonitate praecedit, atque ex optimo codice ms. summa fide expressa fuit, ipsius Orosii prologo haec praefixa leguntur: Pauli Horosii Historiographi, discipuli sancti Augustini episcopi, viri Hispani generis eloquentissimi, 0639B adversum Cristiani (sic) noīs (sic) querulos Prologus in libros septem. In extremo autem fine libri haec exstant: Beati Pauli Horo sii presbyteri Xptāni ( sic) noīs querulos libri numero septem finiunt feliciter, per Johannem Schuszler, florentissimae urbis Augustae concivem impressi. Anno a Partu Virginis Mariae salutifero millesimo quadringentesimo et septuagesimo. Circiter Junii nonas septimas.

Tertio deinde prodiit Orosius Venetiis opera Octaviani Scoti a 1483. In cujus editionis fine haec inveniuntur: Pauli Orosii, viri clarissimi, ad Aurelium Augustinum episcopum et Doctorem eximium libri septimi ac ultimi finis. Impressi Venetiis, opera et expensis Octaviani Scoti Modoesiensis. Anno ab incarnatione Domini 1483, tertio kalendas Sextilis, 0639C Joanne Mocenico inclyto Venetiarum duce. Litteris haec editio rubeis et pictis, prout et prima editio in fronte et initio capitum superbire solet. Post illas prodiit iterum Venetiis opera et expensis (ut pariter in fine legitur) Bernardi Veneti de Vitalibus. Anno ab incarnatione Domini 1500 die 12 mensis Octobris. Regnante domino Augustino Barbadico.

Ab eo tempore saepissime prela fatigavit Orosius, et quidem Parisiis primo impressus fuit per Johannem Barbier, impressorem nec non librarium juratum, ut se vocat, anno ab incarnatione Domini 1510 die 13 mensis Novembris. Dein ibidem 1524 apud Johannem Parvum typis Petri Vidovaei, edente Sebastiano Mengino.

Calonienses deinde plus semel hunc auctorem recuderunt, 0639D praesertim anno 1526, cujus editionis haud levem curam habuit, qui praefatus ad eamdem est, Gerardus Bolsuinge. Excudit, ut in fronte libri dicitur, Eucharius Cervicornus; impensis vero, ut in ultima docemur pagina, M. Godefridi Hydorpii, civis Coloniensis, mense Junio. Hittorpium idem sese vocat in editione Coloniensi, quae prodiit ex officina Jasparis Gennepaei, anno 1542, et quam procuravit Joannes Caesarius, cujus praefatio eidem editioni praefixa legitur. In extremo ejus libri haec exstant: Impensa et aere M. Godefridi Hittorpii, civis Coloniensis, mense Augusto 1542. Haec editio nobis passim Hittorpiana vocatur, prior vero Bolsuingiana. De Bolsuingio mihi pauca comperta sunt; Joannes Caesarius 0640A autem Juliacensis Germanus fuit, plurima ab anno 1520 usque ad 1540. Coloniae passim apud Eucharium Cervicornum impressa edidit, praecipue C. Plinii Naturalis Historiae opus universum anno 1524, a plurimis, ut titulus refert, mendis repurgatum. Prae reliquis vero medicinam Orosio praestitit Franciscus Fabricius Marcoduranus, vir multis in rempublicam litterariam meritis clarus. Hic novam Orosii editionem, notis illustratam, adornavit anno 1561, secundo deinde emisit anno 1573, et denique tertio anno 1582. Triginta tribus post annis Andreas Scottus, notum apud eruditos nomen, et ipse Orosium publicavit. Nihil autem de suo addidit, sed praeter Fabricianas notas adjecit excerpta ex Annotationibus Ludovici Lautii, Belgae, presbyteri Gandensis. 0640B In hac postrema Orosii editione, quae reliquis hactenus praestare visa fuit, plurima deprehendi errata, quae incuriosos oculos arguunt illius, qui isti curae praefuit. Neque ipse Fabricius, quamvis egregie in Orosio emendando et illustrando versatus fuit, omne punctum tulisse visus est, quod sibi nimis in eo auctore indulserit, teste Barthio Adversar. lib. XXXVI, cap. 17. Quare merito jam pridem judicarunt viri docti, mereri Orosium, ut denuo majori cum cura ad mss. exemplaria recenseretur; praesertim cum ab anno 1615 quo in publicum exiit Andreae Scotti editio Moguntina, nullo ex viris litteratis manum admovente, adeoque plus centum et viginti annis, in tanto veteres auctores ad prela revocandi ardore, jacuerit Orosius, cujus tamen tot antea se invicem 0640C exceperant editiones, et tam varia, atque multiplex, et prorsus necessaria existeret Historia.

Haud igitur contentus prioribus et priscis illis, quae omnes ad manum mihi fuere, editionibus, auxilium praesertim a mss. codicibus petendum existimavi, cujus generis undecim cum nactus essem, satis me instructum putavi. Quinque ex iis suppeditavit mihi bibliotheca quae Leidae sive Lugd. Bat. est, tres Florentina, unum Ultrajectina. Ipse quoque unum possideo, et denique collationem codicis antiqui, summa cura a clariss. Jacobo Gronovio institutam, nactus fui. Hujus mihi copiam fecit dignissimus illo patre filius Abrahamus Gronovius, eumque codicem cum tertio ex Lugd. Batt. plurimum convenire deprehendi. Codex meus in pergameno 0640D per columnas scriptus, ex bibliotheca Hulsiana quondam coemptus, optimae est notae, mihique plurimum profuit. Ultrajectinum magna industria contulit Otto Arntzenius, Scholae Goudanae nunc moderator indefessus: est quidem is codex ex recentioribus et valde mendosus, sed habet tamen lectiones quasdam in quibus cum optimis conspirat. Inter quinque mss. quos academiae, quae Lugduni Batavorum est, bibliotheca suppeditavit, unus servatur in legato Perizoniano, inscriptus de Orchestra mundi, et scriptus in charta anno 1463, adeoque valde recens, sed tamen valde bonus et antiquissimis comparandus. Ex quatuor reliquis codicibus Lugd. Batt. primum soleo nominare eum, qui olim 0641A Nicolai Heinsii, deinde Isaaci Vossii fuit, atque adjunctum sibi Justinum habet. In hoc libro in membranis scripto, quidam versus praefigebantur, quos integros exhibere nequeo, quod exterior membranae pars discerpta sit. Legi autem hi potuerunt:

Orbis terrarum, metasque situsque locorum,
Computat hic sacri codex luculenter Orosi.
Mundum post factum, formatum post protoplastum,
Terram diluvio super omnem vindice fuso,
Arca servatis divino munere paucis.
Hinc mala bella, neces, conflictus, praelia, lites,
Probra, simultates, incestus, jurgia, fraudes.
Errorum sectae, patricidia, furta, rapinae,
. . . . . . . . . . . . . . . . .
( Deest pene tota discerpta columna.)
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Cerneret hic oculis, quo posset uterque doceri.
Quod tibi transmisi, non ut mea discere possis
0641B Dogmata, sed fieret verax ut judice temet.
Aemula namque manus sic rodere desinet illud.

Secundus Codex Lugd. Bat. in fine notatur scriptus manu fratris Everardi de Novongio. Inscribitur autem in initio ita, Orosii de Cladibus et Miseriis Antiquorum libri septem. In fine autem haec leguntur: Libri Orosii presbyteri de Cladibus et antiquis Miseriis mundi per manus scripti fratris Everardi de Novongio. Tertius nobis audit Orosii codex, qui Justini quoque libros continet, et inscribitur, Orosii liber Historiarum de Ormesta mundi. Ad finem libri septimi subscribitur versus, qui in primo quoque codice exstat;

Presbyteri sacri codex hic finit Orosi.
Quartus denique, membranaceus, olim ad Isaacum Vossium pertinuit et cum reliquis ejus mss. emptione 0641C in bibl. Lugd. Bat. transiit.

Et haec quidem in patria nactus subsidia sum, non tamen putavi iis acquiescendum, sed, cum scirem Florentiae in bibliotheca Laurentiana studiose asservari omnium Orosii, quotquot sunt, mss. codicum longe antiquissimum, Longobardicis litteris egregie exaratum, non quievi antequam frugem inde in hanc messem transportarem. Eximium hunc codicem religiosissima sollicitudine, procurante mihi hoc beneficium Dom. Alberto Mazzoleno, veteri amico, sua manu suisque oculis contulit Laurentianae bibliothecae praefectus Antonius Maria Biscionius, anno 1729. Antiquissimum hunc codicem, atque in majoris quarti forma scriptum, fere mille annorum aetatem prae se ferre notavit diligentissimus 0641D ille examinator, atque insuper transmisit ad me picturam litterarum, aeri incidendam, quam invenies pag. 70, ubi codex ille Longobardicus, cujus mentio quoque exstat apud Mabillonium de Re Diplomatica lib. V, p. 354, incipit, est enim in initio libri primi mutilus, inque eodem totus liber septimus desideratur. Neque modo officium humanissimi viri in collatione codicis hujus, qui servatur in ista bibliotheca pluteo 65, num. I, substitit, sed et aeque accuratam duorum aliorum codicum transmisit collationem. Alter ex his servatur pluteo 65, num. 35, qui censetur esse saeculi decimitertii, alter ibidem num. 0642A 37 et ad saeculum decimum quartum refertur. In posteriore ex hisce, nam prior in principio quoque laesus est, titulus libri hic est: Pauli Orosii, presbyteri Hispani, de totius mundi calamitatibus liber primus. Orthographiae denique rationem, quam in antiquissimo praesertim illo codice observare licet, itidem excerptam et transmissam, infra post dedicationes et praefationes invenies.

Ad hos igitur codices mss. veteresque editiones omnes ea cura recensui Orosium, quam mereri videbatur Scriptor, cui expoliendo centum amplius annis defuisse fautores agnoscimus, quae enim sparsum ad illum viri docti notarunt, parca admodum manu [collata sunt, et conferenti patebit quantum medelae ex mss. eorumque accuratiore, quam a prioribus factum 0642B fuit editoribus, inspectione, accesserit Orosio; qui Scriptor, quamvis neque aurea neque argentea Latinitatis aetate floruit, et vix in aerea sibi locum retineat, nonnumquam quoque, pro saeculi sui captu, anilibus fabulis, ut de vestigiis rotarum, quae reliquerint conspicienda adhuc Aegyptiorum persequentium currus, abripiatur: tamen, cum ob ipsius operis multijugem Historiam, non inutili brevitate congestam, et ad temporum rationem consulesque Romanos sollicite digestam, tum propterea quod integris, quos frustra jam quaerimus, magnis historiarum et annalium scriptoribus, atque in eo genere principatum tenentibus, sit usus, plurimi apud omnes eruditos haberi solet.

De vocabulo Hormesta, quod codices quidam Orosii 0642C libro dant, pro quo Orchestram alii reponi volunt, inspici potest Jo. Albertus Fabricius Bibl. Lat. lib. IV, cap. 3, sive tomo III, pag. 537, qui plures ibidem citat viros doctos, qui de eo vocabulo disseruerunt. Mihi vero omnium rationes perpendenti, neutrum ex hisce genuinum videtur. Cum enim in quibusdam exemplaribus de ormesia mundi scriptum inveniatur, id nihil aliud esse existimo quam corruptum, ex verbis de miseria mundi, et hunc verum esse titulum; quoniam ad illum toto suo opere alludit auctor, qui nullam aliam ob causam septem hos libros, hortatu Augustini, conscripsit, nisi ut ostenderet . Miseriam mundi una cum peccato esse natam, neque cum Christiania religione in imperium Romanum introiisse, sed ab antiquissimis 0642D temporibus, per universum terrarum orbem viguisse, neque umquam in imperio Romano, cum vel maxime floreret, defuisse.

Libellus Orosii, qui inscribitur Apologia, sive de Arbitrii Libertate contra Pelagianos, proprie ad Historias ejus non pertinet, sed a Fabricio in altera quam adornavit editione, adjectus, deinceps in reliquis quoque apparuit. Quare noluimus ut a nova hac abesset, praesertim cum insigne ejus temporis sit monumentum, et ex Pelagii, quae perierunt, scriptis, excerptas habeat portiunculas, ex quibus feralia ejus viri dogmata cognoscuntur. Vale.