LITTERAE 665

duo vel tres societatem ineunt, ut simul negotientur (1). N u n c v e r o q u a m q u a m socie ta tes p r i v a t a e ex i s tun t i n civitate, e i u s q u e s u n t v e l u t - p a r t e s to t idem, t a m e n u n i v e r s e a c p e r s e n o n es t i n p o t e s t a t e r e ipub l i cae ne ex i s t an t p r o h i b e r e . P r i v a t a s e n i m socie- t a t e s in i re c o n c e s s u m est h o m i n i i u r e n a t u r a e : es t a u t e m a d p r a e s i d i u m iur is n a t u r a l i s inst i tuta civitas, n o n ad i n t e r i t u m : ea- q u e sit c iv ium coe tus soci ar i vetuer i t , p l a n e s e c u m p u g n a n t i a aga t , p r o p t e r e a q u o d t a m ip sa q u a m coe tus pr iva t i u n o h o c e pr inc ip io n a s c u n t u r , q u o d h o m i n e s s u n t n a t u r a c o n g r e g a b i l e s . - Inc idun t a l i q u a n d o t e m p o r a c u m e i g e n e r i c o m m u n i t a t u m r e c t u m sit leges obs i s t e re : scilicet s i q u i d q u a m ex inst i tuto per - s e q u a n t u r , q u o d c u m probi ta te , c u m iustitia, c u m re ipub l i cae sa lu te a p e r t e diss ideat . Qu ibus in c a u s s i s i u r e q u i d e m p o t e s t a s publ ica , q u o m i n u s illae coa lescan t , i m p e d i e t : i u r e e t i am dis - so lve t coa l i tas : s u m m a m t a m e n a d h i b e a t c a u t i o n e m n e c e s s e est, n e i u r a c iv ium m i g r a r e v idea tur , n e u q u i d q u a m p e r s p e c i e m utilitatis pub l i cae s ta tuat , q u o d ra t io n o n p robe t . E a t e n u s e n i m o b t e m p e r a n d u m legibus , q u o a d c u m rec t a ra t ione a d e o q u e c u m lege Dei s e m p i t e r n a consen t i an t (2).

Sodal i ta tes v a r i a s h ic r e p u t a m u s a n i m o e t collegia e t o rd i - n e s rel igiosos, q u o s Eccles iae auc to r i t a s e t pia c h r i s t i a n o r u m v o l u n t a s g e n u e r a n t ; q u a n t a v e r o c u m sa lu te gen t i s h u m a n a e , u s q u e a d n o s t r a m m e m o r i a m his tor ia l oq u i t u r . Soc ie ta tes eius- mod i , s i rat io sola diiudicet, c u m ini tae h o n e s t a c a u s s a sint, i u r e na tu ra l i ini tas a p p a r e t fuisse. Qua v e r o p a r t e r e l ig ionem a t t ingunt , so la est Eccles ia cui ius te p a r e a n t . N o n igi tur in e a s q u i c q u a m sibi a r r o g a r e iur is , n e c e a r u m a d s e t r a d u c e r e a d m i - n i s t r a t i onem rec te p o s s u n t qu i p r a e s i n t civitati: e a s po t iu s offi- c i u m est r e ipub l i cae ve re r i , c o n s e r v a r e , et, ubi r e s p o s t u l a v e - rint, in iur ia p r o h i b e r e . Quod t a m e n l o n g e ali ter f i e r i h o c p r a e - se r t im t e m p o r e v i d i m u s . Mult is locis c o m m u n i t a t e s h u i u s ge- ne r i s r e s p u b l i c a violavit , ac mult ipl ic i q u i d e m iniur ia : c u m et civi l ium l e g u m n e x o dev inxer i t , e t legi t imo iu re p e r s o n a e m o - ral is e x u e n t , e t for tunis su i s despol iar i t . Qu ibus in for tunis s u u m

(1) ib. (2) Lex humana in tantum habet rationem [legis, in quantum est secundum

rationem rectam, et secundum hoc manifestum est quod a lege aeterna derivatur. In quantum vero a ratione recedit, sic dicitur lex iniqua, et sie non habet rationem legis, sed magis violentiae cuiusdam. (S. Thom. Summ. Theol . I-II , Qaaest . XI I I , a. I I I ) .