Articulus II. Ostenditur Tertullianum hujus libri esse auctorem; quibus rationibus ad illum post Apologeticum et libros ad Nationes edendum impulsus fuerit; quo tempore illum scripserit, ac de quibusdam ethnicis proconsulibus ac praefectis, qui aut crudelius aut mitius cum Christianis egerunt.

Omnes magno sane unanimique consensu fatentur Tertullianum hujus libri verum esse parentem. Ecquis vero id negare audeat, quod ipsemet liber, totus quantus est, palam attestatur? Nam idem in eo atque in Apologetico et ad Nationes libris dicendi genus, 0776B eaedem peculiares ac Tertulliano propriae dictiones, eadem verba singularia, eaedem plerumque in Christianorum adversus ethnicos defensionem argumentationes. Quemadmodum etiam Apologeticus et libri ad Nationes aut omnibus ethnicis aut eorum praesidibus missi sunt, ita plane constat hunc librum directum fuisse Scapulae, Carthaginis totiusque Africae praefecto, quem Tertullianus a Christianis plane innocentibus torquendis et trucidandis avocare conatus est.

Sed quid Tertulliano, inquiet aliquis, necesse erat aliam adversus gentiles et pro Christianis praeter Apologeticum et libros ad Nationes commentationem aut librum scribere? Immanis, inquimus, Scapulae, Africae praesidis, in Christianos saevitia illum ad hunc non quidem librum, sed libellum supplicem 0776C offerendum compulit. Quamvis enim Severus, anno Christi 193 imperator factus, per primos imperii sui annos impense faverit Christianis; post debellatos tamen Cassium, Nigrum et Albinum ac post suum solemnem anno 197 in urbem Romam ingressum, animo plane mutatus est. Tum enim ipso primum annuente, aut saltem non prohibente recrudescere coepit dira in Christianos persecutio. Iratior deinde factus, novas, anno 202, in eos condidit leges, quarum auctoritate, ait Eusebius, ubique locorum per Ecclesias facta sunt martyria. Africam itaque non secus atque alias provincias is crudelissimae vexationis aestus depastus est (Euseb. lib. VI. eccles. Hist. cap. 2. pag. 201. Hieronym. Catalog. scriptor. eccl. § 54. pag. 115) .

0776D Tertullianus vero de Christianorum salute semper sollicitus, ante datas hasce leges Apologeticum et libros ad Nationes, sicut diximus, divulgaverat, quorum lectione furor gentilium in Christianos, quamtumlibet inflammatus, debebat procul dubio sedari (Euseb. ibid. cap. I. pag. 201) . Sed nulla prorsus sole etiam meridiano clariora rationum momenta potuerunt illum restinguere, nec prohibere quominus iniquissimis legibus a Severo latis Christiani in Africa excarnificarentur. Quamobrem Tertullianus hunc adhuc supplicem libellum Scapulae, illius provinciae proconsuli, obtulit, quo eum et gravissimo argumentorum pondere, et domesticis illustribusque aliorum praesulum, atque etiam imperatorum 0777A exemplis a divexandis torquendisque Christianis avocaret.

Plura autem hic liber nobis suppeditat argumenta, quibus illum post exortam Severi imperatoris in Christianos persecutionem scriptum fuisse satis aperte conficitur. Quorumdam enim ibi proponuntur exempla praesidum, qui cum per id tempus Christianos variis suppliciis affecissent, crudelitatis suae poenas jam dederant. Ab Hilariano autem sic Tertullianus orditur: Sub Hilariano praeside, cum de areis sepulturarum nostrarum acclamassent: Areae non sint, areae ipsorum non fuerunt; messes enim, suas non egerunt (Tertul. lib. ad Scapul. cap. 3) . Ibi vero haud prorsus inepta antithesi aream sive locum vacuum, aut campum sterilem, in quo mortui sepeliebantur, 0777B opponit areae, in qua fruges teruntur et excutiuntur. Dixit itaque quo tempore acrius ethnici saeviebant in Christianos acclamabantque negandam ad illos sepeliendos aream, tum iisdem ethnicis defuisse messes et frumenta, quae suis in areis tererent. Palam autem asserit hanc sterilitatem contigisse, cum Hilarianus Africae praeses erat. Atqui ex Actis sanctarum martyrum Perpetuae et Felicitatis, quae tanquam vera et genuina a pluribus, ac tandem a Bollandi sociis, et nostro Theodorico Ruinarto typis edita sunt, discimus has sanctissimas martyres bestiis expositas fuisse jussu Hilariani procuratoris: Qui tunc, sicut ibi legitur, loco Proconsulis Minutii Firmiani defuncti jus gladii acceperat (Bolland. 7. Martyr. pag. 633. et seqq. Ruinart. Act. Martyr. cap. 0777C 85. et seqq.) . Quidam autem putant eas martyrio coronatas anno 202; alii, 203; alii, 205, post commotam procul dubio a Severo imperatore persecutionem. De Perpetua porro haec ipse Tertullianus alio in libro memoriae mandavit: Perpetua, fortissima martyr, sub die passionis in revelatione paradisi solos illic commartyres vidit (Tert. lib. de Anim. cap. 55) . Discimus quoque ab Augustino, qui illius et Felicitatis saepius mentionem facit, utriusque festum diem quotannis in Africa celebratum. Nonne autem inde satis liquido conficitur has in Africa palmam tulisse martyrii, cum ibi Hilarianus proconsulis officio fungeretur (Augustin. serm. 280 et seqq. pag. 1134 et seqq.) .

Postea Tertullianus: Vigilius Saturninus, inquit, 0777D qui primus hic gladium in nos egit, lumina amisit (Tertull. lib. ad Scapul. cap. 3) . At hunc esse existimant Africae proconsulem, qui anno 200, vel sicut aliis placet, 205 Carthagine Speratum aliosque Scillitanos martyres capite damnavit. Nam haec litteris consignata legimus in eorum martyrii actis, quae tanquam vera et sincera a Baronio primum, ac nostro deinde Ruinarto aucta et emendata, publicam emissa sunt in lucem (Bar. ad ann. Christ. 202, § 2 et seqq. Ruinart. Act. Mart. p. 77 et seqq.) . Quod autem Tertullianus subjunxit Saturninum primum in Africa gladium in Christianos egisse, ibi procul dubio subintelligendum, postea quam excitata fuisset a Severo imperatore persecutio. Omnem enimvero extra controversiam 0778A esse videtur plures antea neci fuisse traditos. Sensus itaque Tertulliani est Christianos prius a Saturnino, quam Hilariano excruciatos, ac proinde illum ibi recensendo Africae praefectos Christianorum carnifices, non sequi temporum ordinem.

Minus igitur certa videtur illorum opinio, qui arbitrati sunt Cincium Severum, Vespronium Candidum, Asperum ac Pudentem ibidem a Tertulliano nostro post Hilarianum et Saturninum eodem ordine appellari, quo unusquisque proconsul Africae fuit (Tertullian. lib. ad Scapul. cap. 4) . Nam hos ideo commemorat, quia tanto mitius in Christianos egerunt, quanto illi crudelius. Cur autem temporum ordinem servasse dicetur hos potius, quam illos nominando? Ad haec vero, dubitandi locus est utrum hi Africae 0778B fuerint praesides; etenim Hilariano et Saturnino, dirissimis Christianorum tortoribus, subjunxit Claudium Herminianum Cappadociae praefectum. Si quis tamen ab auctore nostro veram illorum in Africae proconsulatus successionem exhiberi probaverit, ei haud inviti assentiemur.

Caeterum ille haec clementiorum praesulum exempla ante Scapulae oculos non aliam ob causam posuit, nisi quia Africae praesides post leges adversus Christianos a Severo imperatore sancitas in illos acerbius furebant et bacchabantur (Ibid. cap. 3) . Praeter praefatos siquidem Saturninum et Hilarianum, ipsemet Scapula, sicut auctor noster ibidem testificatur, non modo Adrumeticum Mavillum ad bestias damnaverat; sed Africa etiam christiana ipso 0778C non cohibente, aut jubente, obnoxia, inquit, facta est concussionibus, et militum inimicorum suorum cujusque (Ibid. cap. 4) . Quamvis autem definire non possimus, quo praefati proconsules anno Africam rexerint; ex hactenus tamen disputatis colligi potest hunc ad Scapulam librum editum fuisse a Tertulliano post commotam a Severo imperatore adversus Christianos persecutionem.

Inquirendum igitur superest utrum statim post excitatum aut exstinctum illius incendium editus fuerit. Quidam autem opinantur illum in vulgus prodiisse post annum 210 et Severi imperatoris mortem. Tertullianus etenim ibi de quadam, inquiunt, solis eclipsi hunc loquitur in modum; Sol in conventu Uticensi, exstincto pene lumine, adeo portentum 0778D fuit, ut non potuerit ex ordinario deliquio hoc pati positus in suo hypsomate et domicilio (Ibid. cap. 3) . At haec, aiunt illi, eclipsis accidit anno Christi 210, undecima aprilis die, horaque ipsa meridiana. Sed aliis omnino vacillare videtur totum hujus opinionis fundamentum. Solitam quippe illi notant solis eclipsim; Tertullianus vero aliam omnino extraordinariam, quae, sicuti ait, portentum fuerat. Tum namque sol, inquit, erat in suo hypsomate, id est, summitate, altitudine et cacumine. Hoc enim significat verbum graecum ὕψωμα. Nulla autem illius ibi positi fieri potest eclipsis, quam tunc tantum patitur, cum transit circa nodos, qui in Draconis capite et cauda occurrunt. 0779A Quamvis autem Tertullianus noster in astrologiae scientia omnino peregrinus fuisset, ex illius tamen verbis collogi potest solitam non fuisse hanc solis defectionem, sed ita extraordinariam, ut astrologi, ad quos ille nos mittit, hoc negare non potuerint.

Quamobrem Scaliger posthabita illa ratione, existimat hunc librum fuisse compositum post mortem Caracallae, jamque regnante Heliogabalo, qui mense maio anni 218 imperator creatus est. Tertullianus enim de Severo haec, quemadmodum vidimus, verba facit: Proculum christianum . . . . . . in palatio suo habuit usque ad mortem ejus, quem Antoninus Caracalla optime noverat (Tertull. lib. ad Scapul. cap. 4) . At nemo sanae mentis, ait Scaliger, putaverit illud de Antonino Caracalla adhuc vivente dictum (Scalig. 0779B animadv. in Chron. Euseb. pag. 129) .

Sed quibus sana et integra mens est, hac in argumentatione sanam Scaligeri mentem non agnoscunt. Quid enim vetat quominus Caracalla juvenis et adolescens noverit Proculum, tuncque adhuc vixerit, quando Tertullianus haec litteris mandabat? Ad haec vero, illud verbum noverat ideo ille adhibet, quia Proculus, non autem Caracalla, tum revera erat mortuus. Non ergo ii amplius audiendi sunt, qui ea invalida Scaligeri ratione freti, ab ejus tamen opinione paululum recedentes, suspicantur editum fuisse hunc librum anno 217, quo regnavit Macrinus. Everso siquidem hujus opinionis fundamento, ipsa etiam corruit.

Propius itaque a vero abesse videntur, qui hujus 0779C libri aetatem adsignant paulo post annum 211, quo Severus Eboraci in Anglia, mense februario, vitam imperiumque posuisse perhibetur. De illo quippe hoc in libro haud dubie Tertullianus loquitur, ubi dixit: Ipse etiam Severus pater Antonini Caracallae Christianorum memor fuit (Tert. lib. ad Scapul. cap. 4) . Cur enim, inquiunt appellatur, pater Antonini, nisi quia jam migraverat ex hac vita, et in ejus locum filii ejus Caracalla et Geta substituti fuerant? Nonne etiam postea Auctor noster ad eos jam imperantes alludit, cum asseruit Scapulam habuisse suae in Christianos crudelitatis magistros? Post Severi autem obitum, aut certe non multo postea, cum cerneret Tertullianus mitigatum Scapulae atque aliorum in Christianos furorem, illi hunc supplicem libellum obtulisse 0779D videtur. Non enim illum offerendum esse censuit, cum Severus, cujus summam primis imperii annis in Christianos clementiam, ut vidimus, laudaverat, in eos ad mortem usque atrociter saeviebat. At illo vita functo, oblatam sibi proconsulem Scapulam a vexandis Christianis deterrendi occasionem confestim captasse verisimilius est.