Articulus Primus. Examinatur sextuplex argumentum, quo Tertullianus Deum existere demonstrat, videlicet sacrarum Scripturarum auctoritate, gentilium philosophorum consensu, ipsiusmet Dei operibus, intimo mentis humanae sensu et conscientia, infinitis Dei perfectionibus, ac publica et saepius repetita daemonum a Christianis adjuratorum confessione.

Ea est christianae religionis perfectio, ut, ad illius 0804B veritatem et aliarum quarumcunque falsitatem demonstrandam, sola, simplex, nudaque, ut recte ait Tertullianus, sufficiat doctrinae ejus expositio. Nihil enim in ea occurrit, quod naturali omnium hominum lumini ac rectae rationi plane non congruat. Praecipua autem ejus capita auctor noster exponit, atque ab eo orditur, quod caeterorum omnium fundamentum est, videlicet ab ipso Deo, qui a Christianis colitur et adoratur.

Variis itaque argumentis illum existere, et unicum esse, plane ostendit. Primum enim is, inquit, ipse est, quem singulae fere omnes sacrarum nostrarum Scripturarum paginae unicum, et nullum prorsus alium, esse Deum apertissime asserunt ac renuntiant (Tertull. Apologet. cap. 17 et seqq., pag. 375) . Atqui 0804C jam probavimus divinam esse ejusdem sacrae Scripturae auctoritatem. Quod ergo de unico Deo, reipsa existente, tam saepe quam perspicue praedicat, hoc certe verissimum est. Scriptores siquidem divino, uti vidimus, Spiritu afflati, nec mentiri possunt, nec in ullum umquam nos inducere errorem.

Si quis autem ethnicus aliquos sacrae Scripturae libros vel breviter percurrendi laborem recuset, is saltem eorum initium ac prima Geneseos verba legat, atque iis disertissime proditum comperiet, quod dixit Tertullianus, unicum omnino esse Deum: Qui totam molem istam, cum omni instrumento elementorum, corporum, spirituum, verbo, quo jussit, ratione, qua composuit, virtute, qua potuit, id est, qua ad mundum creandum revera pollebat, de nihilo expressit (Ibid.) . 0804D Minutius autem Felix, uti in alia dissertatione animadvertimus, quaedam ex his verbis mutuatus est, sed haec praetermisit, quae videntur obscuriora: Cum instrumento elementorum, corporum, et spirituum. (Dissertat. in Minut., cap. 21, art. 5) . At nihil aliud haec significant, nisi totum mundum et ea omnia quibus componitur, nimirum elementa, corpora, et spiritus creata fuisse ab omnipotente Deo, quem idcirco existere necesse penitus est.

Porro autem Tertullianus, hisce verbis, non ad ea tantum alludit quae initio Geneseos, sicuti dicebamus, scripta sunt, sed alia etiam sacrae Scripturae loca, quibus vates divini coelos verbo Dei firmatos, et mundum omnem ipsius sapientia ac potestate ex nihilo 0805A factum esse praedicant. At quia Hermogenes et alii nonnulli haeretici, et gentiles somniaverunt, mundum non ex nihilo, sed ex materia praeexistente ipsique Deo coaeterna conditum, hinc Tertullianus falsam hanc opinionem peculiari in libro, adversus eumdem Hermogenem composito, invictis rationum momentis radicitus evellit. Sed jam plura, quibus hic error a Lactantio destruitur, argumenta a nobis alibi explicata sunt. Recte ergo inde Tertullianus noster sic disputat: Dubitabitur, credo, de Dei viribus, qui tantum hoc corpus mundi de eo quod non fuerat, non minus quam de morte vacationis et inanitatis, imposuit animatum spiritu omnium animarum animatore (Tertull. lib. adv. Hermog., cap. 8 et seqq.; Dissert. in Lactant., cap. 21, art. 1; Tertull. Apologet. cap. 48, 0805B pag. 520) .

Audis sane hanc ejus esse argumentationem: Deus, non ex praeexistente aut coaeterna sibi materia, sed ex nihilo creavit mundum. At summae et infinitae est potestatis aliquid, ac quod longe majus est, totum mundum ex nihilo creare. Deus igitur omnipotens mundi creator existit. Atque haec prima est Tertulliani argumentatio, qua ex sacrae Scripturae auctoritate, cui nemo, uti diximus, ne gentilis quidem homo, refragari potest, recte demonstrat Deum reipsa existere.

Antequam vero ad alia progrediamur, observare juvat in citato ejusdem Tertulliani textu pro libito sublatum à Rigaltio nomen animarum tanquam supervacaneum, ac pro imposuit scriptum composuit. Nam 0805C huic correctioni, cujus nullam reddidit rationem, omnes manuscripti et antiquiores editi codices plane adversantur. Deinde vero, nonne Auctor noster poterat verbo imposuit abuti, quo significantius exprimeret, quod antea dixerat, mundum a Deo creatum ex nihilo, ac tanquam supra mortem vacationis et inanitatis impositum? Potuit etiam per quamdam emphasim adjicere nomen animarum, ut luculentius significaret Deum non modo corporum, sed etiam animarum esse revera animatorem et creatorem.

Secundum Tertulliani argumentum desumitur ex communi omnium pene gentilium philosophorum consensu, qui, licet in definienda Dei natura non parum a se invicem, ut paulo post ostendemus, dissentiant, eum tamen revera existere volentes nolentes confessi 0805D sunt (Idem, cap. 47, pag. 516; Infr. hoc cap. art. 4; Dissertat. in Minut. cap. 4, art. 1, et in Lactant. cap. 12, art. 1) . Sed de hac illorum sententia alibi fuse disputavimus, nec ea quae ibi diximus nunc repetenda sunt.

Tertium unius Dei existentis argumentum petit Tertullianus ex ejus operibus, quae sicut nullus, nisi plane desipiat, non potest non agnoscere, ita nec diffiteri unum Deum esse illorum auctorem. Nam mundus, uti recte ait Tertullianus, ab illo factus est, In ornamentum majestatis suae (Tertullian. Apologet. cap. 17, pag. 375) . Quid vero illud est in divinae majestatis ornamentum, nisi in illius probationem et argumentum, quo ex mundi creatione divina ejus 0806A majestas et omnipotentia omnibus sane, etiam hebetioribus, fit manifesta et cognoscitur? Quamobrem Lactantius diserte postea dixit: Qui solem rebus humanis clarissimum ac singulare lumen in argumentum suae unicae majestatis accendit (Lactant., lib. II divin. Instit. cap. 5, pag. 161) . Et certe sol, non casu aliquo, vel a se ipso, ratione penitus orbato, creatus est. Suo igitur lumine et splendore omnipotentem Deum auctorem suum demonstrat. De hac autem argumentatione in nostra de ejusdem Lactantii libris dissertatione egimus (Dissertat. in Lactant. cap. 12, art. 1) .

Neque hoc tantum clarissimo solis lumine perstricti obtusiores mentis humanae oculi Deum agnoscere coguntur, sed ex aliis quoque ejus operibus: Tot ac tantis, inquit Tertullianus, quibus continemur, 0806B quibus sustinemur, quibus oblectamur, quibus exterremur (Tertullian. Apologet. cap. 17, pag. 376) . Quid enim tot tantaque opera aliud clamant, nisi ab uno Deo esse edita, qui homines, aut beneficiis, aut terrore, ad sui cognitionem adducit? Atque inde profecto paulo post adjecit edita ab illo majestatis suae signa per imbres, haud dubie generalis diluvii, per ignes, ac eos potissimum quibus urbes Sodoma et Gomorrha consumptae fuerunt. A quo enim, obsecro te, haec fieri potuere, nisi a Deo judice aequissimo, qui ab impiis et consceleratissimis hominibus debitas criminibus poenas repetebat?

Alia vero sunt adhuc, quibus, ut ait Tertullianus, exterremur, nimirum fulgura, fulmina, tonitrua, publicae clades et tempestates, aliaque his similia. Consulto 0806C autem haec adjecisse videtur, ut variis atheorum argutiis occurreret, qui objiciunt fulmina quae supra montes, verbi gratia, cadunt, et alia hujusmodi esse prorsus inutilia, nullamque proferri posse causam, propter quam accidant. Garrulis enimvero et impiis hisce hominibus, qui, spreta aut compressa animi conscientia, pravis libidinibus servire volunt, respondet ideo haec fieri, ut exterreamur, hoc est, Deum verum illorum auctorem timeamus, atque eo timore, quem homini innatum esse alibi demonstrat, agnoscamus illum reapse existere, qui eosdem impios aliosque sceleratos pro merito castigare potest (Idem, lib. de Testimon. anim. cap. 2) .

Porro autem alibi ostendimus, etiamsi infirmae ac caecutienti hominum menti non omnino comperta sit 0806D infinita Dei magnitudo, quorumdamque ejus operum caussa, ex ipsius tamen effectibus, nemini incognitis, manifestissime demonstrari illum existere, et quem ob finem omnia fecerit. Jam vero non quaerimus cur aut quomodo omnia ab illo fiant, aut facta sint, sed utrum ipse existat atque id ex ejus operibus agnoscatur. In aliis autem nostris dissertationibus plane ostendimus quam certo et evidenter Deum existere inde demonstretur, et quam imbecilla sit ethnicorum argumentatio, qui illud ideo negabant, quia ipse Deus videri non potest (Dissert. in Minut. cap. 5, art. 1, et cap. 6, art. 1) .

Quarta Dei revera existentis demonstratio a Tertulliano ducitur ex intimo animae humanae sensu, sive 0807A ejus testimonio, ipsaque hominis conscientia. Visne, ait ille, ex animae ipsius testimonio comprobemus: quae, licet carcere corporis pressa, licet institutionibus pravis circumscripta, licet libidinibus et concupiscentiis evigorata, licet falsis diis exancillata, cum tamen resipiscit, ut ex crapula, ut ex somno, ut ex aliqua valetudine, et sanitatem suam patitur, Deum nominat, hoc solo, quia proprie verus hic unus Deus, bonus, et magnus; et: Quod Deus dederit, omnium vox est; judicem quoque contestatur illum: Deus videt; et: Deo commendo; et: Deus mihi reddet (Tertull. Apolog., cap. 17, p. 376 et seq.) . In hoc autem auctoris nostri textu quaedam Rigaltius more suo immutavit et addidit. Primum enim ex sola, sed forsitan non prorsus infelici, Latinii conjectura, pro verbo patitur, emendatum scriptumque 0807B voluit, potitur, hoc est, inquit, dum est compos sanae mentis. Et certe nomen sanitas accipitur aliquando pro bono statu mentis, atque apud bonos auctores legimus potiri gaudia. In duobus autem recentioribus codicibus scriptum est pascitur. Quid vero, si Tertullianus minus latine loquendo dixerit patitur sanitatem, videlicet nondum integram?

Quidquid sit, videtur Rigaltius privata auctoritate his verbis: Hoc solo, quia proprie hic unus Deus, bonus et magnus, istaec subrogasse: Hoc solo, quia proprio Dei veri. Deus magnus, Deus bonus. Sed nonne satis perspicua erant manuscriptorum codicum verba, nec his minus clara? Sed fac obscuriora esse, numquid idcirco manus inferenda veteris scriptoris textui, ut pro libito corrigatur, nec amplius illius sit?

0807C Non hoc autem tantum in libro Tertullianus noster hac adversus ethnicos argumentatione utitur, sed eam quoque fusius acriusque urget toto in libro de Testimonio animae adversus gentes, ubi docet hoc ipsum ejus testimonium esse omni litteratura notius, doctrina agitatius, omni editione vulgatius, toto homine majus, id est, totum quod est hominis (Idem, lib. de testim. anim. cap. 1) . Alia autem ejus verba alibi citavimus, palamque fecimus idem argumentum adhiberi a Minutio Felice, Cypriano, Arnobio et Lactantio, qui, Auctoris nostri vestigiis inhaerentes, hujus argumenti vi ac pondere omnes falsorum deorum cultores atheosque obruerunt (Dissertat. in Minut., cap. 2, art. 5, et cap. 3, art. 3; Dissertat. in Arnob. cap. 5, art. 1, et Dissertat. in Lactant. cap. 12, art. 1) .

0807D Quapropter illa hic non repetenda censemus, sed illud duntaxat examinandum, cur dixerit hanc naturalem Dei invocationem esse testimonium animae naturaliter christianae. Numquid enim anima naturaliter christiana est? Nonne paulo post ille dixit: Fiunt, non nascuntur Christiani (Tertullian. Apologet. cap. 17, pag. 377; Ibid. cap. 18, pag. 378) ? Alibivero ipsam animam sic alloquitur: Non es, quod sciam, christiana; fieri enim, non nasci soles christiana (Idem, lib. de Testim. anim., cap. 1) . At si homo non nascitur, sed fit christianus, ergo ejus anima naturaliter christiana non est. Verum Tertullianus, qui paucas inter lineas sibi procul dubio non contradixit, prioribus verbis nihil aliud significat, nisi animae humanae 0808A naturaliter insitam esse veri Dei notionem, quae totius christianae religionis est fundamentum. Alia autem omnia illius mysteria et documenta non cognoscit, quin prius ab aliis doceatur. Atque ita quidem Christiani fiunt, non autem nascuntur, quamvis naturaliter unum Deum agnoscant et invocent.

Visne illud tibi ex ipsomet Tertulliano probari? Ad Nationes ille scribit Liberum Patrem cum suo sacro ab urbe Roma totaque Italia auctoritate senatus ejectum, eversasque Serapidis, Isidis et Harpocratis statuas. At hanc inde elicit conclusionem: Habetis igitur in majoribus vestris, etsi non nomen, attamen sectam christianam, quae deos negligit (Tertull. lib. I ad Nation. cap. 10, pag. 573) . Videsne ob hoc solum factum quosdam gentiles sectae christianae nomine 0808B ab eo appellari? Eadem itaque ratione anima naturaliter christiana dici potuit, quae conscientiae suae testimonio, naturalique lumine ac motu verum unicumque Deum agnoscit. Sed a nobis jam observatum est his plane similia a Minutio Felice proferri (Dissertat. in Minut., cap. 13, art. 4) .

Jure igitur merito Tertullianus inde, et ex iis omnibus quae hactenus probaverat, sic concludit: Haec est summa delicti nolentium recognoscere, quem ignorare non possunt (Apol., c. 17, pag. 376) . Eadem plane est Cypriani, ejus discipuli et sequacis, conclusio: Atque haec est summa delicti nolle agnoscere, quem ignorare non possit (Cyprian., lib. de idolor. Vanit., pag. 15) . Nemo quippe potest ignorantiam excusare Dei, quem tot argumentis et intimo cordis animaeque sensu 0808C agnoscere compellitur. Maximum igitur delictum, imo vero summum omnium delictorum est nolle Deum recognoscere, qui a nemine, nisi penitus excors et amens sit, potest ignorari.

Quinta divinae, ut aiunt, existentiae demonstratio his includitur verbis, quibus Auctor noster illam ex infinitis Dei perfectionibus elicit conclusionem: Ideo, inquit, Deus verus et tantus est (Ibid.) . Nonne enim hunc argumentatur in modum? Veri Dei nomine is intelligitur, cujus infinitae sunt perfectiones, et quo nihil majus aut perfectius excogitari potest; non enim esset verus Deus, si tantus non esset: at is, qui infinitas perfectiones in se complectitur, a se profecto habet, et quod existat, et quod aliis tribuat ut sint et existant; cum enim ea sit rerum omnium creatarum 0808D series, ut posteriores ab antiquioribus originem, qua existunt, acceperint, debuit ante omne tempus esse aliquis, qui a nullo, sed potius a se ipso habuerit quod existat, et rebus quibusque creatis eas omnes quibus praeditae sunt, perfectiones largiatur: at ille ideo est verus, quia tantus est. In suo autem adversus Marcionem libro ex summa Dei perfectione concludit illum esse unicum, ita ut non existeret, si non esset unus. Audias velim quae sit ejus argumentatio: Deus cum summum magnum sit, recte veritas nostra pronuntiavit: Deus, si non unus est, non est. Non quasi dubitemus esse Deum, dicendo: Si non unus, non est; sed quia quem confidimus esse, id eum definiamus esse, quod si non est, Deus non est, summum scilicet magnum. 0809A Porro summum magnum unicum sit necesse est: ergo et Deus unicus erit, non aliter Deus, nisi summum magnum, nec aliter summum magnum, nisi parem non habeat, nec aliter parem non habens, nisi unicus fuerit (Idem., lib. I advers. Marcion., cap. 3) .

Sextam et ultimam qua Deus existere probatur demonstrationem Tertulliano suppeditavit summa ac mira Christianorum ad daemones expellendos potestas, contra quam quilibet quantumvis pertinax gentilis ne mutire quidem poterat. Tum enim saepe saepius daemones a christianis, Christi nomine adjurati, non solum ejiciebantur ex his quos obsidebant hominibus, sed cogebantur etiam palam et publice confiteri, nec se, nec alios quos gentiles colebant, esse deos, sed unum duntaxat existere, quem discipuli 0809B Christi venerabantur. Atqui omnis ista, ait Tertullianus, confessio illorum, qua se deos negant esse, quaque non alium Deum respondent praeter unum, cui nos mancipamur, satis idonea est ad depellendum crimen laesae maxime romanae religionis, quae non verum et unicum, sed falsos utique deos venerabatur (Tertullian. Apologet., cap. 24, pag. 416) . Nam omnes profecto ethnici daemonibus, verum contra semetipsos confitentibus, debebant credere, qui mentientibus credebant. Nemo siquidem, ut recte ille arguit, ad suum dedecus mentitur, quin potius ad honorem. Magis fides proxima est adversus semetipsos confitentes, quam pro se ipsis negantes (Ibid., cap. 23, pag. 415) . Tam publicum enimvero testimonium nemini plane dubium suspectumque esse poterat. Quamobrem illud, pergit Auctor 0809C noster, solebat ex ethnicis facere christianos (Ibid.) . Ecquis enim homo poterat tam certam claramque testificationem respuere, nisi cui falsa praejudicia aut privatae utilitates rationis lumen penitus eripuerant? Jure igitur merito Auctor noster summam redarguit iniquitatem gentilium, qui Christianos accusabant laesae romanae religionis, eosque contra conscientiam, totque ac tanti ponderis demonstrationes, ad falsos deos colendos negandumque verum Deum quibuslibet suppliciis adigere nitebantur.