Articulus IV. Quot qualesve fuerint gentilium philosophorum de Deo dissensiones, Thaletis, seu Simonidis, qui de illo interrogatus, nihil respondere potuit; Platonicorum, qui omnia; Epicureorum, qui nihil curantem; Platonicorum, qui eum intra mundum; Stoicorum, qui extra positum; Platonis, qui mundi creatorem; Pythagorae, qui mundum increatum esse docuerunt; et utrum Tertullianus recte illorum opiniones explicaverit.

0816B

Quanquam philosophi gentiles vel ratione naturali, vel ex sacris, ut ait Tertullianus, Scripturis agnoverint, vel agnoscere haud difficiliter potuerint unum duntaxat esse Deum (Tertullian. Apologet. cap. 47) ; inter se tamen, vel inanis gloriae vitio, vel disputandi libidine, de ipsa Dei natura, qualitate ac sede nunquam non digladiabantur: Quid enim 0816C Thales, ille princeps physicorum, auctoris nostri verba sunt, sciscitanti Craeso de Divinitate certum renuntiavit? Nihil plane, sed commeatus deliberandi saepe frustratusest (Ibid., cap. 46; et lib. II. ad Nation. cap. 2,) . At Cicero, et qui eum, ut alibi vidimus, sequitur, Minutius Felix, hoc Simonidi et Hieroni tyranno adscripserunt (Dissertat. in Minut., cap. 3, art. 2) . Neque respondeas subesse in Tertulliani textu mendum aliquod. Nam Thales ab eo appellatur physicorum princeps (Ibid., cap. 4, art. 1, tom. I; Apparat. pag. 1119 et seq.) , id est, eorum primus, qui de rebus physicis, ut etiam ostendimus, instituerunt disputationes. Utrum autem verior sit Tertulliani, quam Ciceronis et Minutii opinio, ut percipiatur, inquirenda est Thaletis, Simonidis, et Croesi aetas. 0816D At juxta Eusebianum Chronicum, anno 1266 Thales Milesius physicus philosophus agnoscitur. Ad annum autem 1465, ea quae de Croeso memorantur, quomodo tentaret oracula, his fuere temporibus. Et duos post annos, Thales moritur. Duo itaque, ut notat Scaliger, Thaletes memorantur, quorum prior physicus philosophus Lycurgi et Orphei aetate, posterior post ducentos pene annos Croesi tempore floruisse perhibentur (Scalig. not. in Chron. Euseb., pag. 74) . Atqui Tertullianus de Thalete physicorum principe loquitur, qui duobus saeculis Croeso antiquior cum eo vivere, ac proinde illi respondere, non potuerat.

Simonides autem in eodem Eusebiano Chronico vixisse traditur anno 1531. Ibi enim legimus: Pindarus 0817A et Simonides lyrici poetae insignes habentur. Postea vero ad annum 1542, Hieron., cujus Minutius Felix meminit, post Gelonem Syracusis tyrannidem exercebat. Quantum ergo prior Thales a Croeso distat aetate, tantum Simonides eidem Hieroni proximus esse dicitur. Huic igitur Simonidi magis, quam Thaleti physicorum principi, conveniunt citatae de Divinitate interrogatio et responsio. Ad haec vero Minutii opinio eo adhuc videtur probabilior, quod Ciceronis auctoritate stabiliatur.

Neque dixeris plurimos in Eusebiano Chronico esse in assignanda illustrium virorum aetate errores; nam quicunque illi sint, nemo sane negabit Thaletis physici Croesique tempora magis a se invicem sejungi, quam ut simul vixisse dicantur. Nec est quod 0817B urgeas memorantem responsionem Thaleti philosopho et physicorum principi recte congruere, minime vero Simonidi, qui poeticae, ut alibi vidimus, operam dabat (Dissertat. in Minuc. Octav., cap. 3, art. 2; et tom. I. Apparat. pag. 1284) . Nam poetae apud ethnicos in theologorum habebantur numero.

Denique Minutius, Ciceronis testimonio fretus, potuit Tertulliani, tametsi plura, sicut observavimus, ex ejus libris excerpserit, hanc corrigere de primo Thalete et Croeso opinionem. Et certe quomodo hic Thales de Divinitate interrogatus nihil respondere ausus fuisset, qui, sicut alibi post eumdem Ciceronem annotavimus, tam certo quam falso docuit aquam esse rerum omnium initium, ac Deum mentem esse, quae ex aqua omnia formavit (Cicer., lib. I de Natur. 0817C deor., pag. 199; Dissertat. in Minut. cap. 4, art. 1; et in Lactant. cap. 12, art. 1) . Nemo autem nobis probavit illum de hac sententia, aut aliquando dubitasse, aut eam unquam mutasse. Si quis porro illud de Deo responsum Thaleti secundo tribuendum esse probaverit, delenda esse ostendet ex Tertulliani textu haec verba: Physicorum princeps. Caeterum, cujuscumque philosophi fuerit illa responsio, quis eam ab illo adsertam esse in dubium vocabit? Palam igitur confessus est ignotam sibi fuisse Divinitatem.

In secundo autem ad Nationes libro Tertullianus Thaleti praemisit Diogenem, qui consultus quid in coelis agatur (ipsamet sunt illius verba): Nunquam, inquit, in coelum adscendi (Tertull. lib. II ad Nat. cap. 2) . Item, an dii essent: Nescio, respondit, 0817D nisi ut sint expedire. hoc est, Nescio, sed cunctis utile est et expedit deos esse. Non multum quidem a priore responso illud abest, quod a Diogene cynico homini de coelestibus disserenti datum Laertius sic retulit: Ποσταῖος πάρει ἀπὸ τοῦ οὐρανοῦ, Quandonam de coelo venisti (Laert. l. VI. de Vit. Diog., § 39) ? At vide, quaeso, utrum a secunda longius absit haec ejusdem Diogenis sciscitanti Lysiae pharmacopolae, an deos esse crederet, responsio: Πῶς οὐ νομίζω, ὅπου καὶ σε θεοῖς ἐχθρὸν υπολαμβάνω, Quomodo non credo, qui te diis inimicum puto (Ibid., § 42) ? Nos tamen Laertius ibidem admonet hanc sententiam tribui Theodoro, qui haud dubie atheus, ut a nobis haud semel observatum, cognominatus est. Si ea tamen quae Tertullianus 0818A noster Diogeni adscribit, ab alio ejusdem nominis, sed atheo, scripta fuisse contendas, habemus quidem Aelianum, qui, ut quidam aiunt, flagitiosorum horumce hominum gregi adnumeravit Diogenem phrygem (Aelian. lib. II var. Hist., § 31) . Verum, praeterquam quod in nostra librorum Aeliani editione legitur Dionysius Phryx, nullus nobis indicavit ubi Diogenes iste, sive Dionysius, citata ab auctore nostro verba pronuntiaverit.

Aliorum vero philosophorum maxima fuit de Deo opinionum varietas et dissensio: Alii enim, inquit Tertullianus, nimirum Platonici, incorporalem Deum asseverant (Apologet., cap. 47, pag. 515) . Visne aliquem tibi testem proferri? En adest Cicero, qui Velleium sic de Platone loquentem induxit: Quod 0818B vero sine corpore ullo Deum vult esse, ut Graeci dicunt ἀσώματον, id quale esse possit, intelligi non potest (Cicer. l. I de Natur. deor., pag. 200, l. XIII) . Eadem de hoc philosophorum principe narrat Laertius: Opinatur, inquit, animam, sicut Deum, esse incorporalem ἀσώματον εἶναι (Laert. lib. III, in Vita Platon., § 77) . Laertio autem Plutarchus, Eusebius, Apuleius, et alii suffragantur (Plutarch., lib. I de Placit. philosoph., cap. 7, pag. 881; Euseb. orat. Constant, pag. 200; Platon tom. III, pag. 27-28, et alibi Apulei. de Deo.

Quantumlibet autem vera sit haec opinio, ab aliis tamen gentilibus philosophis rejecta est. Nam Velleius apud Ciceronem, uti mox dicebamus, contendebat intelligi non posse quid qualeve sit quod incorporeum 0818C vocatur ( Socrat., Cicer., loc. cit.). Neque alii etiam philosophi explicare potuerunt quae sit vera rei incorporeae idea et notio.

Stoici vero, pergit Auctor noster, Deum corporalem esse praedicarunt (Tertullian. Apologet., cap. 515, tom. I Apparat., lib. III, dissert. 1, cap. 11, art. 2; Dissertat. in Minut., cap. 4, art. 10) . De hac autem Stoicorum opinione, quae suis, propter illorum repugnantias, difficultatibus non caret, nos alibi disputavimus. Plures autem citavimus, qui illos in hunc errorem revera lapsos fuisse testificantur.

Prosequitur Tertullianus: Alii, nimirum Epicurus ejusque sectatores, ex atomis, alii ex numeris, quemadmodum Pythagoras, alii ex igne, sicut Heraclitus, Deum constare garriebant (Tertullian., loc. cit., 0818D tom. I, Apparat., pag. 435; Dissertat. in Minut. loc. cit. Dissertat. in Lactant., cap. 12, art. 1) . Hi autem omnes opinabantur ea esse prima rerum omnium principia, nec alios esse deos, ut alibi nec semel quidem animadvertimus.

Neque minus manifeste probavimus varias, et sibi invicem oppositas fuisse philosophorum de divina, sicut ait Tertullianus, providentia opiniones: Platonici enim, inquit ille, curantem rerum; contra Epicurei otiosum et inexercitum, et ut ita dixerim, neminem humanis rebus esse praedicabant (Tertullian. Apologet., cap. 47, et lib. II ad Nation., cap. 2) . De Platone si plura velis, adi Laertium, et dicentem audies: οἴεται καὶ θεοὺς ἐφορᾷν τὰ ἀνθρώπινα. 0819A Arbitratur et deos humana cernere et curare (Laert., lib. III, in Vit Platon., § 78) . Nec alii plures citandi, quandoquidem hoc et ipsemet Plato saepius asseruit (Plat. Phaed., tom. I, pag. 62, post. med.) . Alicubi enim ait Deum nostri curam gerere, non secus ac rei suae et possessionis: Τὸ θεόν τε εῖναι τὸν ἐπιμελουμένον ἡμῶν, καὶ ἡμᾶς ἐκείνου κτήματα εἶναι. (Idem, lib. X de Leg., pag. 285) . Alibi vero haud dubitanter asseverat primam insaniam esse deos negare, secundam autem asserere eos curam non habere hominum: Τὸ δεύτερον ὄντας οὐ φροντίζειν ἀνθρώπων. (Ibid., pag. 899 et seq.) . Sed hoc ille postea fusius prosequitur, et insanum illum errorem profligat et evertit (Dissertat. in Lactant., cap. 14, art. 1) . At absurdissimus ille error est Epicuri sectatorumque ejus, sicut a nobis 0819B demonstratum est.

Quamobrem Auctor noster paulo post adjecit Platonicorum de sede Dei opinionem fuisse, illum residere intra mundum, qui, gubernatoris exemplo, intra illud maneat quod regat (Tertullian. Apologet., cap. 47, et lib. II ad Nation., cap 2) . Et sane Plato decernit probatque mirabili quadam mente et sapientia, quae Deus ipse est, hunc mundum certo constitutoque ordine constanter gubernari (Plat. Phil., tom. II, pag. 28 et seqq.) . Alio autem in libro scriptum ab eo legimus, Deum, universi gubernatorem, post mundum resque omnes creatas, dimisisse illius regendi habenas, et in suam rediisse quasi speculam (Idem, Polit., pag. 272 et seqq.) . Postea vero, ne mundus, variis tempestatibus et malis quassatus, 0819C penitus dissolveretur, resumpsit ejus gubernaculum, illique sollicite insidens, ejusdem mundi partes ornavit, et moderatur.

At Stoici contra hanc Platonicorum opinionem praedicabant, uti ait Tertullianus, Deum esse positum extra mundum, qui figuli modo extrinsecus torqueat molem hanc (Tertullian. Apologet., cap. 47, et lib. II ad Nation., cap. 2) . Sed non minimus dubitandi locus est utrum haec ipsa fuerit Stoicorum sententia. Nam Zenon illorum antesignanus, ejusque asseclae, uti ex Laertio et Plutarcho discere est, arbitrabantur Deum esse mentem, quae omnia pertingat ac penetret (Laert., lib. VII, in Vit. Zenon., § 138 et 147; Plutarch. lib. I de Placit. philosoph., cap. 7, pag. 882) . Nos etiam alibi observavimus hanc 0819D revera fuisse illorum opinionem. Qua ergo ratione Auctor noster tam asseveranter a firmare potuit Stoicos docuisse Deum positum esse instar figuli extra fabricatam a se totam mundi molem (Tom. I, Apparat., pag. 780; Lips. lib. I Psycholog. stoic., dissertat. 31, pag. 565, tom. IV) ?

Difficultatis hujus nodum secat potius, quam solvit Lipsius. Haud dubitanter etenim Tertullianum ibi arguit erroris, quo Stoicis illud tribuit, quod ab iis nec dictum, nec cogitatum quidem fuerat. Itane vero erravit Tertullianus? Numquid ignorabat, aut ex mente illius exciderat, quod Stoici de mente divina, mundum universum pervadente, tradiderant? Minime quidem. Nam alio in libro haec scriptis mandavit: 0820A Stoici volunt Deum sic per materiam decurrisse, quomodo mel per favos (Tertullian. lib. adv. Hermogen, cap. 44) . Contradictionis itaque potius, quam oblivionis aut ignorantiae insimulari debuit. Sed majores procul dubio erant Stoicorum, quam Tertulliani, repugnantiae, quas Plutarchus integris in libris patefecit, nosque alicubi notavimus (Dissertat. in Lactant., cap. 21, art. 2) . Nonne ergo illorum potius, quam hujus repugnantiis id adscribi poterat?

Quid vero, si Seneca, et ipse stoicus, hanc contradictionem tollendi nobis rationem suggerit? De Deo siquidem hunc ille disserit in modum: Quid est Deus? Mens Universi. Quid est Deus? Quod vides totum, et quod non vides totum. Sic demum magnitudo sua illi redditur, qua nihil majus excogitari potest, si 0820B solus est. Omnia opus suum et intra et extra tenet (Senec., praefat. lib. I natural. Quaest., pag. 793) . Nonne enim his verbis significat Deum et intra et extra mundum esse; quia omni opere suo major est? At si illa fuit stoicorum opinio, duae fuerunt ejusdem opinionis partes. Quid ergo, si Tertullianus unius tantum partis meminerit, ut Stoicos Platonicis opponeret?

Objici tamen potest hanc eamdem opinionem ab ipso Seneca tribui Epicureis, quos idcirco acriter corripit et exagitat: Tu, Epicure, inquiebat, Deum inermem facis . . . . projecisti eum extra metum (alii legi volunt, extra metam). Hunc igitur septum ingenti quodam et inexplicabili muro, divisumque de contractu et conspectu mortalium, non habes quare verearis. Nulla illi nec 0820C tribuendi, nec nocendi materia est. In medio intervallo hujus est alterius coeli desertus, sine animali, sine homine, sine re, ruinas mundorum, supra se circaque se cadentium evitat, non exaudiens vota, nec nostri curiosus (Idem, lib. IV de Benefic., cap. 19, pag. 79) . In quadam quoque epistola eumdem illorum errorem sic reprobat ac proscribit: Non de ea philosophia loquor, quae civem extra patriam posuit, extra mundum deos, quae virtutem voluptati dedit (Idem I. Epistol. 79, pag. 71) , philosophia videlicet epicurea. Non Stoicorum ergo, sed Epicureorum hanc falsam opinionem fuisse testificatur.

Nonne autem ex hoc, inquiet aliquis, Senecae testimonio concludi potest, emendandum esse Tertulliani textum, atque in eo scribendum epicurei, pro 0820D stoici? Recte quidem, si illud ratione aliqua satis utique valida probetur. At certe non una fuit stoicorum de Deo sententia, sed maxima, uti diximus, opinionum varietas. Si qui autem ex illis, uti praefatus Seneca, Deum aliquo modo extra mundi fines positum somniaverunt, illud Tertulliano satis fuisse quis unquam inficiabitur? Potuit enim Epicureis, quos ethnici aspernabantur, omissis, Stoicorum facere mentionem. Verumtamen, quaecumque genuina sit Tertulliani lectio, idem erit argumentationis ejus pondus ac robur. Nam ex ea, et his omnibus quae hactenus disputata sunt, cuivis liquido patebit, quam merito jure ille asseveret tam difficile fuisse philosophis omnibus naturam, qualitatem et sedem Dei designare, 0821A quam id vel infimae sortis christiano promptum facileque fuit.

Verum illud adhuc auctoritate confirmatur Platonis, illorum omnium facile principis, qui, sicut ipse Tertullianus memorat nosque haud semel animadvertimus, palam professus est, factitatorem universitatis neque inveniri facilem, et inventum enarrari in omnes difficilem (Tertullian. Apologet., cap. 46, Plat. Tim. pag. 28) . Quamobrem sectatores ejus, uti alio in libro ait Auctor noster, illum, quem non penitus admiserant, neque nosse potuerunt, neque timere, nec inde sapere, exorbitantes scilicet ab initio sapientiae, id est, metu in Deum (Tom. I Apparat., pag. 948; Dissertat. in Minut. Octav., cap. 4, art. 2) . Quilibet vero christianus illum invenit, et quod in Deo quaeritur, 0821B re quoque adsignat (Tertullian., lib. II ad Nation., cap. 2) ? ipsum videlicet esse unum, omnipotentem, infinitum, mundi creatorem, et quo nihil majus meliusque excogitari potest. Quapropter eum timet, et longe magis sapit, quam hi caeteris philosophis sapientiores.

Denique non minimam adhuc ea Tertulliani verba habent difficultatem, quibus aliud philosophorum de Deo mundi creatore dissidium notavit: Totum, inquit, hoc mundi corpus, sive innatum et infectum secundum Phythagoram, sive natum et factum secundum Platonem (Tertullian. Apologet., cap. 11, p. 332) . Quam enim certum est hanc de mundo creato fuisse, ut alibi ostendimus, Platonis opinionem, tam falsum videtur Pythagoram docuisse illum innatum et infectum 0821C fuisse. Nam ibidem observavimus a Lactantio adfirmate pronuntiari omnes ad Epicurum philosophos, ac nominatim Pythagoricos, constanter adseruisse mundum esse factum et creatum (Dissertat. in Lactant., cap. 21, art. 2) . Quin etiam Plutarchus disertissime declarat eamdem fuisse Pythagorae atque Platonis ea de re sententiam. En graeca ejus verba: Πυθαγόρας καὶ Πλάτων γενητὸν ὑπὸ Θεοῦ τὸν κόσμον. Pythagoras et Plato mundum a Deo factum arbitrati sunt (Plutarc., lib. II de Placi. philosop., cap. 4, pag. 886) . Quid ergo? Erravitne adhuc Tertullianus, ac nomen Pythagorae pro alio ibi ipse, vel librarius scripsisse dicendus est? Numquid potius, quia celebris hic philosophus ab eodem Plutarcho, Laertio, Theodoreto, et aliis docuisse perhibetur unitatem esse rerum 0821D omnium principium, atque ex numeris omnia fieri, inde Auctor noster confici posse putavit mundum, sicut unitatem et numeros, nec ortum fuisse nec factum (Idem ibid., lib. II, cap. 3. Laert. lib. VIII, § 25; Theodoret. serm. 2 de principio, pag. 489) ? Sed si ira res se habeat, citati à nobis auctores erroris procul dubio convincentur. Numquid igitur probabilius dici potest Pythagoram errantium more in eadem non permansisse sententia? Haec velim expendas, et pronunties.

Multo itaque verius certiusque illud est, quod Auctor noster tradidit, mundum ex nihilo à Deo creatum, verbo quo jussit; ratione qua disposuit, virtute qua potuit (Tertullian. Apologet., cap. 17, 0822A et cap. 21) . Quod quidem ab eo repetitum, et a Minutio Felice, ut alibi animadvertimus, transcriptum est (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 2, art. 5) . Sed quod de hoc Dei verbo Tertullianus docet, jam, si placet, diligenter expendamus.