Articulus VII. Solvuntur alia argumenta, quibus objicitur Tertullianum negasse Filii Dei divinitatem; quia dixit illum minorem Patre, huncque visibilem, et illum invisibilem.

Aliud denegatae a Tertulliano, aut labefactatae supremae Filii Dei divinitatis argumentum peti posse putant ex his illius verbis: Pater tota substantia est, 0841B Filius vero derivatio totius, et portio, sicut ipse profitetur: Pater major me est. A quo et minoratus canitur in psalmo, modicum quid citra angelos. Sic Pater alius a Filio, dum Filio major (Tertull. lib. adv. Praxe. cap. 9) . Nonne ergo, inquiunt, ille ibi aperte significat in Patre, majore Filio, totam esse Divinitatis substantiam, et aliquam tantum portionem in Filio, qui idcirco illo minor est? Itane vero ille dixit Filium esse minorem Patre, quem, ut antea ostendimus, asseruit Patri esse parem, ei pariari, aequari, jungi, nec illo esse minorem, quia ipse dixerat: Ego et Pater unum sumus? (supr. hoc cap. art. 1) . Nonne ante objecta nobis verba ab eo dictum egimus: Et nunquam separatus a Patre, aut alius a Patre; quia: Ego et Pater unum sumus. Haec erit probola 0841C veritatis, custos veritatis, qua prolatum dicimus Filium a Patre, sed non separatum? (Libr. cit. cap. 8) . Numquid ergo putidae, et nulli unquam condonandae contradictionis condemnandus est? Numquid a sensu animus ejus adeo unquam alienatus est, ut Filium dixerit Patre suo minorem et non minorem, parem et non parem, unum cum illo et non unum, nisi sub diversa ratione? Et certe satis a nobis probatum est quam diserte ille docuerit unam esse in Patre et Filio simplicissimam naturam ac substantiam, quae nec separari nec dividi potest. Sed quia Praxeas inde inferre conabatur eamdem quoque esse illorum personam, hinc Auctor noster ostendit eos non natura quidem, sed persona distingui, quia Filius a Patre suo prolatus ac genitus est. Quamobrem 0841D post illa ipsa, quae nobis objiciuntur, verba continenter adjecit: Sic et Pater alius a Filio, dum Filio major, dum alius qui generat, alius qui generatur; dum alius qui mittit, alius qui mittitur; dum alius qui facit, alius per quem fit. Bene quod et Dominus usus hoc verbo in persona Paracleti, non divisionem significavit, sed dispositionem: Rogabo enim, inquit, Patrem, et alium advocatum mittet vobis, Spiritum veritatis. Sic alium a se Paracletum, quomodo et nos a Patre alium Filium; ut tertium gradum ostenderet in Paracleto, sicut nos secundum in Filio, propter oeconomiae observationem (Ibid. cap. 9) .

Duas autem ibi reddit rationes cur Pater major, et 0842A Filius minor dicatur. Prima est, quia Pater Filium misit, et Filius mittitur a Patre. At id spectare videtur humanam Filii naturam, qua illum Patre suo minorem esse nemo diffitetur. Secunda est, quia Filius a Patre suo generatur, et divinam sua naturam accepit. Atqui hac generatione secundum a Patre habet gradum et ordinem, quo quidem dici potest illo minor, sed tantum, uti ait Tertullianus, propter oeconomiae observationem, ita ut non divisio, sed dispositio significetur. Atque ita, et duplici illa ratione Filius ab eo dici potuit minor Patre, et alius ab illo, utpote qui ab ipso genitus fuit.

Neque nobis, quaeso, reponas hanc explicationem non esse orthodoxam. Antiqui enim Patres Ecclesiae hoc ipso sensu, etiam post concilium Nicaenum, illa 0842B Christi verba: Pater major me est, interpretati sunt. Hilarius siquidem, acerrimus, si quis unquam, catholicae doctrinae defensor, haec minime haesitans scripsit: Est Pater major Filio, sed ut Pater Filio, generatione non genere. Filius enim est, et ex eo exivit (Hilar. in Tract. in psal. 118, § 17) . Scimus quidem eadem Johannis verba ab illo alibi (Idem lib. 9. de Trin. § 51) , et ab aliis quoque de assumpta ab ipso Dei Filio humana natura explicari. Sed nobis sufficit ea etiam ab Hilario pluribusque aliis Nicaena synodo posterioribus, ut alibi annotavimus, de divina intelligi ipsiusmet Filii Dei generatione, qua ordine secundus a Patre suo est (Not. in lib. 2. Ambros. de Fide) . Constat quippe nihil inde inferri posse contra Tertullianum nostrum, qui quidem, cum sibi ipsi 0842C non contradixerit, illa evangelistae verba hoc catholico sensu accepisse haud immerito videtur. Et certe eo magis illa sic interpretari potuit, quo insulsas Arianorum cavillationes minus praevidere poterat, et efficacius insulsum refellebat Praxeae errorem.

Contra tamen nobis rursus objiciunt Tertullianum in suis adversus Marcionem libris negasse eamdem esse Patris aeterni et Filii substantiam (Petav. tom. 2. Theolog. dogmat. lib. 1. cap. 5) . Ibi siquidem docet Filium esse factum, ac visibilem, Patrem vero, nec visibilem, nec factum. Diversam igitur illorum substantiam esse putavit. Ad id autem probandum haec nobis objectant illius verba: Profitemur Christum semper egisse in Dei Patris nomine, ipsum ab initio conversatum, ipsum congressum cum Patriarchis et 0842D Prophetis, Filium creatoris, Sermonem ejus, quem ex semetipso proferendo Filium fecit, et exinde omni dispositioni suae voluntatique praefecit, diminuens illum modico citra angelos, sicut apud David scriptum est; qua diminutione in haec quoque dispositus est a Patre, quae ut humana reprehenditis, ediscens jam inde a primordio, jam inde hominem, quod erat futurus in fine. Ille est, qui descendit; ille est, qui interrogat; ille est, qui jurat. Caeterum Patrem nemini visum etiam commune testabitur Evangelium . . . Patrem invisibilem determinans, in cujus auctoritate et nomine ipse erat Deus, qui videbatur Filius Dei (Tertull., lib. 2, advers. Marcion. cap. 27) .

Sed animadvertendum est Tertullianum ibi disputare contra Marcionem, qui, ut ille ibidem ait, perperam 0843A praedicabat Creatorem non esse Deum bonum, quandoquidem plura de illo pusilla, imbecilla, et Deo indigna praedicabantur (Ibid.) . At Tertullianus huic haeretico respondet has pusillitates in Christo quidem esse, sed non quatenus Deus, sed quatenus homo est. Eum autem revera Deum esse probat, quia semper egit in Patris nomine, qui cum Patriarchis et Prophetis loquebatur, quia Dei est Sermo, et Creatoris Filius. Atqui is ipse Tertullianus constantissime asseruit Filium et Sermonem Dei verum esse Deum, ac Patris sui Rationem, qua ab aeterno est rationalis. Eamdem ergo credidit esse Filii et Patris aeternitatem, eamdemque substantiam.

At ille, inquies, ibidem haud obscure scripsit: quem ex semetipso proferendo Filium fecit, et exinde 0843B dispositioni suae voluntatique praefecit (Ibid.) . Bene quidem. Sed numquid ibi Filius dicitur quodam tempore factus, vel ab aeterno genitus negatur? Minime profecto. Duos enim fassus fuisset esse Deos, Patrem aeternum, et Filium non aeternum, atque ita in eum, quem impugnabat, Marcionis incidisset errorem. Cum ergo dicit Filium Dei à Patre suo tunc factum, quando illum ex semetipso protulit, is plane videtur illius sensus: Pater fecit Filium suum, quando illum protulit ex semetipso, id est, ex matrice, uti loquitur, et vulva sui cordis et intellectus, seu ratione, intelligentia ac cogitatione aeterna: postea vero cum omnia creare voluit dispositioni, voluntatique suae eum praefecit. Si quis vero contendat his verbis ex semetipso idem significari, atque extra se ipsum emittendo, 0843C sensus illius erit: Pater mundi initio extra se protulit, ac fecit Filium, dum illum creaturis manifestum fecit. Ad primam enim usque mundi creationem divina illius generatio, ut paulo antea explicuimus, in aeterno Patris sinu latuit, et mundi initio coepit a creaturis rationis compotibus agnosci; tuncque haec, sicuti Auctor noster loquitur et infra fusius explicabimus, perfecta fuit ejus nativitas, quae externum aliquod accepit complementum.

Neque urgeas Patrem ab eo invisibilem dici, Filium vero visibilem, atque hunc idcirco Patrem minorem esse, nec Deum proprie dictum. Nihil etenim hac argumentatione levius, et infirmius. In suo quippe idem Tertullianus adversus Praxeam libro aperte pronuntiat: Invisibilem Patrem pro plenitudine majestatis, 0843D visibilem vero Filium pro modulo derivationis (Ibid. cap. 14) . Paulo post vero: Dicimus et Filium suo nomine eatenus invisibilem, qua sermo et spiritus Dei, ex substantiae conditione jam nunc, et qua Deus, et sermo, et spiritus; visibilem vero ante carnem (Ibid.) . Quomodo autem ante assumptam carnem se aspectabilem praebuerit, hunc ille ibidem explicat in modum: Apparet retro semper in speculo, et aenigmate, et visione, et somnio Deum, id est, Filium Dei visum tam Patriarchis et Prophetis, quam et ipsi adhuc Moysi. Et ipse quidem Dominus, si forte coram ad faciem loquebatur, non tamen ut est, homo faciem ejus videret, nisi forte in speculo et in aenigmate . . . . . . . Aut numquid Filius quidem videbatur et sic facies? sed ipsum 0844A hoc in visione, et somnio et speculo, et aenigmate; quia sermo et spiritus nisi imaginaria forma videri non potest (Ibid.)

Quis autem his auditis Tertulliani verbis, palam non fateatur tantum abesse, ut ille eo quod Pater invisibilis, et Filius visibilis dicatur, hujus negaverit divinitatem, quin potius inde adversus Praxeam plane conficiat eumdem Filium Dei verum esse Deum, qui solo modulo derivationis, id est, persona sua a Patre suo distinguitur? Quin etiam affirmate pronuntiat eumdem Filium Dei, quatenus sermo et spiritus est, eodem prorsus, quo Pater, modo fuisse invisibilem. Non diffitetur tamen illum, antequam carnem assumpserit, sese Patriarchis praebuisse videndum; sed qua, amabo te, ratione? In visione tantum, 0844B ait ille, in somnio, in speculo, in aenigmate, et forma, ut ipse loquitur, imaginaria.

Non deerunt fortasse, qui mirentur, haec a Petavio, viro utique eruditissimo, contra veram Tertulliani nostri de Filii Dei divinitate sententiam nobis objici (Petav. t. 2, Theolog., lib. 1, cap. 4) . Nam ipse non solum ultro confitetur, sed plurimis, et ante, et post synodum Nicaenam Ecclesiae Patrum testimoniis ostendit, illos apertissime declaravisse Filium Dei, tametsi divina ejus, sicut Patris, natura, videri nequeat, ab Patriarchis nihilominus et Prophetis, ante quam homo fieret, aliena aspectabilique specie visum atque conspectum (idem, ibid., lib. 3, cap. 2, § 10, et seqq.) . Quid vero quod ipsi Petavio certum esse videtur non modo Filium, sed Patrem etiam, ac 0844C Spiritum sanctum apparuisse hominibus specie extrinsecus assumpta. Atque ex iis rite probatis concludit levissima esse ducta inde ab Arianis contra Filii divinitatem argumenta, quae nemo non contemnet. Nos vero in superioribus nostris dissertationibus ostendimus has visiones supremae Filii Dei divinitati nequaquam obficere, ac cur hic potius, quam ejus Pater sese hominibus videndum praebere debuerit (tom. 1, Apparat. pag. 404, 593 et 689 et seqq) .