Articulus VIII. Rursus ostenditur quam perspicue Tertullianus aeternitatem Filii Dei asserat, et contraria argumenta diluuntur, quibus confici posse putant Tertullianum docuisse ante mundum conditum nullam fuisse Filii Dei substantiam, et perfectam fuisse ejus nativitatem, cum Deus mundum creare molitus est.

0844D

Expositis, et aequa lance ponderatis iis rationum momentis, quibus Tertullianus eamdem Patris ac Filii substantiam non agnovisse perperam arguitur, ad ea jam veniamus quibus acrius adhuc insimulatur ejusdem Filii Dei negavisse aeternitatem. Si quae enim doctissimo Petavio fides habenda, in hoc ille arianam haeresim impietate et absurditate superat (Petav., lib. 1, Theolog. dogm. de Trinit. cap. 5, pag. 24) . Verum si ipse Tertullianus recte, uti vidimus, eamdem esse asseruit Filii ac Patris naturam, illum procul dubio Patri suo coaeternum esse revera existimavit. 0845A Unusquisque autem, ex his quae supra, ac potissimum in primo hujus capitis articulo retulimus, deprehendere facile potuit illud Catholicae fidei documentum manifestissime ab eo asseri et praedicari.

Sed quid speciatim de illius aeternitate constituerit, jam attento, si lubet, animo consideremus, ac primo quidem quomodo Dei aeternitatem definiat: Quis alius, inquit, Dei census, quam aeternitas? Quis alius aeternitatis census, quam semper fuisse et futurum esse ex praerogativa nullius initii, nullius finis (Tertull. lib. adv. Hermog. cap. 4) . Ibi autem, sicuti vides, non solum definit quid sit aeternitas, sed eam ita soli Deo esse propriam, ut nulli alteri competere possit. Atqui ille non minus clare et perspicue, uti supra ostendimus, docet probatque Filium Dei esse verum, 0845B unum ac eumdem cum Patre suo Deum. Persuasum ergo habuit eamdem esse illius et Patris aeternitatem.

At haec non nostra tantum, sed ipsam et illius argumentatio est, qua hanc Filii Dei aeternitatem luculentissime demonstrat. Audi, quaeso, ejus verba, et hoc nobiscum fateberis: Deum, ait ille, immutabilem, et informabilem credi necesse est, ut aeternum. Transfiguratio autem interemptio est pristini. Omne enim quodcumque transfiguratur in aliud, desinit esse quod fuerat, et incipit esse quod non erat. Deus autem neque desinit esse, neque aliud potest esse; Sermo autem Deus, et Sermo Dominus manet in aevum perseverando in sua forma (Idem, lib. adv. Praxe. cap. 27) . Is autem sermo est Dei Verbum, et Filius, qui, ut continenter subjunxit Tertullianus, 0845C caro factus est. Quis itaque unquam clarioribus verbis, aut clariori argumentatione aeternitatem illius asseruit? Numquid ergo una manu ibi Tertullianus astruit, quod alibi altera destruxerat? Quidam tamen tanti paradoxi Auctorem nostrum postulare non verentur.

Petavius enimvero nobis objicit non minus certo et evidenter ab illo traditum nullam ante mundi primordia fuisse Filii Dei substantiam, sed eam tum accepisse a Patre suo quando mundum creare molitus est. Quod quidem non ille solus, sed alii etiam nonnulli arbitrati sunt confici posse hisce ejusdem Tertulliani verbis: Ut primum Deus voluit ea, quae cum Sophiae ratione et sermone disposuerat intra se, in substantias et species suas edere, ipsum primum protulit Sermonem, habentem in se individuas species Rationem 0845D et Sophiam, ut per ipsum fierent universa, per quem erant cogitata atque disposita; imo et facta jam, quantum in Dei sensu. Hoc enim deerat, ut coram quoque in suis speciebus, atque substantiis cognoscerentur, et tenerentur. Tunc igitur etiam ipse Sermo speciem et ornatum suum sumit, sonum et vocem, cum dixit, Fiat lux (Ibid., cap. 6) . Inde enim Petavius colligi posse opinatur hanc fuisse illius de Filii Dei generatione non quidem aeterna, sed temporali opinionem. Addit praeterea Tertullianum paulo ante dixisse Deum, qui natura sua est rationalis, penes se ex aeterno habuisse Rationem, Λόγον, et Sermonem. Sed hunc intra semetipsum continuisse, facite cogitando, et disponendo secum, quae per Sermonem erat 0846A dicturus (ibid. cap. 5) . Tunc ergo ille sermo interior tantummodo fuit, nondumque per se subsistebat. Cum autem Deus mundum fabricare coepit, sermonem hunc protulit, eumque animando, fecit substantiam ac personam. Non antea ergo, uti aiunt, Filium Dei factum esse Tertullianus opinatus est.

Sed nescio equidem utrum Petavius, et alii qui ita argumentantur, animum ad ea Tertulliani verba satis adverterint, quae illa ipsa, quae nobis objiciunt, continenter subsequuntur: Haec, inquit (ibid. cap. 6) , est nativitas perfecta Sermonis, dum ex Deo procedit, conditus ab eo primum ad cogitatum in nomine Sophiae: Dominus condidit me initium viarum. Dehinc generatus ad effectum: Cum pararet coelum, aderam illi simul (Proverb. cap. 8, V\ 22, et seqq.) , 0846B Exinde eum parem sibi faciens, de quo procedendo Filius factus est; primogenitus, ut ante omnia genitus; et unigenitus, ut solus ex Deo genitus proprie de vulva cordis ipsius, secundum quod et Pater ipse testatur: Eructavit cor meum sermonem optimum (Ps. XLIV, V\. 1) .

Duplex etenim ibi ille distinxit nativitatis Filii Dei genus. Primum autem, sive prima et proprie dicta illius generatio est, qua Pater aeternus ante omnes creaturas protulit intra se Rationem et Sermonem. Secunda vero minus proprie dicta illius generatio fuit, cum Pater ipsum initio mundi protulit; sive, ut ait ipse Auctor noster, generavit ad effectum, id est ut per eum omnia conderet. At prima generatio non fuit procul dubio inutilis, et ea Pater verum genuit Filium. Nam sicuti ille ait: Possum non temere 0846C praestruxisse, et tunc Deum ante universitatis constitutionem solum non fuisse, habentem in semetipso proinde rationem, et in ratione sermonem, quem secundum a se ipso faceret (ibid. cap. 5) . Quis autem non videat ibi Tertullianum agere de Dei Verbo, seu Sermone ante mundi creationem, et cum intra Deum Patrem suum adhuc erat? Atqui perspicue ibi declarat tum Patrem non fuisse solum, sed habuisse in semetipso hunc Sermonem a sua persona distinctum, quem secundum a se ac Filium fecit, seu genuit. Ergo ante mundi constitutionem, id est, ab aeterno Verbum, sive Filius Dei, ut supra animadvertimus, suam a Deo Patre acceperat naturam et substantiam, eratque persona tantum a Patre distinctus.

At Pater, arguit Petavius, a Tertulliano dicitur, 0846D ante omnia Deus erat solus, quia nihil extrinsecus praeter illum (Tertullian. loc. cit.). Sed vix ac ne vix quidem a nobis impetrare possumus, ut credamus haec serio ab eruditissimo et perspicacissimo viro objici. Nam Tertullianus continuo subjunxit: caeterum ne tunc quidem solus; habebat enim secum, quam habebat in semetipso, Rationem suam scilicet (ibid.) Persuasum itaque ille, sicut supra ostendimus, habebat Patrem aeternum, ante mundum conditum, sive ab aeterno, et solum fuisse, et non solum. Solus enim erat, quia nihil habebat extra se, non solus autem, quia habebat intra se sermonem, qui distincta ab illo persona, ac Filius ejus est. Vidimus insuper observatum ab eodem Tertulliano fuisse graecum nomen λόγον a 0847A Latinis rationem potius, quam sermonem debuisse appellari: Quia non sermonalis, inquit, a principio, sed rationalis etiam Deus ante principium, et quia ipse quoque sermo ratione consistens, priorem eum ut suam substantiam ostendat (ibid.) . Quibus sane verbis significat nomen illud, λόγος, ideo latine melius dici posse rationem; quia Deus Pater ab aeterno non sermonalis, hoc est, Sermonem extra se non protulerat. Verumtamen, quia natura sua ipse rationalis est, Rationem ab aeterno intra se habuit, quae ejusdem est cum illo substantiae, sed secunda et distincta persona; quando quidem Pater ejus ab aeterno solus non erat.

At hunc quidem verum esse Tertulliani sensum et mentem inde evidenter conficitur quod ibi disputet 0847B adversus Praxeam, qui Filium sermonem Dei eumdem omnino ac Patrem, et ab illo distinctum non esse effutiebat. Quid autem, obsecro, contra eum promovisset, si fateretur Dei Filium ac Sermonem ante mundi exordium non substitisse, nec fuisse personam a Patre distinctam. Praecipua itaque caussae suae parte sponte cadendo, jugulum adversario dedisset. At tantum abest ut id concedat, quin potius constantissime asserat Sermonem Dei ante mundi creationem et ab aeterno a Patre esse distinctum, atque ab eo secundum.

Sed nihil remittit Petavius urgetque Tertullianum aperte docuisse tunc perfectam fuisse Filii Dei nativitatem, cum Deus ex nihilo creavit omnia. Antea igitur nec ortus, nec persona, nec substantia erat: 0847C ac proinde nec Dei Filius (Petav. tom. II. Theolog. dogmat. lib. I. c. 5. p. 25) . Nam ea sunt loco citato, quae jam retulimus, illius verba (Tertull. lib. adv. Praxe., cap. 7) : Haec est nativitas perfecta Sermonis dum ex Deo procedit, conditus ab eo primum ad cogitatum in nomine Sophiae: Dominus condidit me initium viarum suarum. Dehinc generatus ad effectum: Cum pararet coelum, aderam illi (Proverb. VIII, 22, 27) . Ergo Filii Dei nativitas tunc tantum, inquit Petavius, perfecta a Tertulliano dicitur, quando Deus per ipsum, qui Sermo ejus est, et mundum et omnia creavit.

Verum doctissimus ille vir animadvertere potuit duplicem ab Auctore nostro distingui Dei Patris sermonem. Primus namque ipsi est intimus, quem 0847D graeci ἐνδιάθετον: alter externus et prolatitius, quem προφορικὸν appellant ( Tertullian. loc. cit.). Deus autem Pater priore illo intimo Sermone, ait Tertullianus, omnia creare, et suas edere in substantias et species, intra se ipsum disposuerat ac cogitaverat. Tum deinde Sermonem hunc suum extra se, et exterius emittendo universa creavit. Atqui jam vidimus a Tertulliano asseri, repeti, et inculcari illum interiorem sermonem ab omni aeternitate genitum a Patre suo, qui idcirco ab eo gradu et ordine distinctus, secunda est sanctissimae Trinitatis persona.

Cur ergo, inquies, tam aperte declarat non ab aeterno, sed mundi initio perfectam fuisse ejus nativitatem, et tunc suam accepisse speciem, ornatum, 0848A sonum et vocem? Sed numquid Tertullianus eo dementiae, inquiemus, venit, ut imperfectam aliquando vel tantum inchoatam putaverit Filii Dei generationem, ac postea sumpsisse speciem et ornatum, atque ita perfectam et consummatam (Ibid.) ? Non eo igitur sensu eam imperfectam appellavit, sed quo ipse modo ibidem explicat; quia etsi ab aeterno perfecta fuerit, intra Dei tamen sinum latebat, nullique nisi ipsimet soli Deo erat cognita. Ast ubi mundum condendo, hunc Sermonem suum extra se protulit, ac veluti ex cordis sui vulva et matrice, uti loqui amat, extra se emisit, tunc ille aeternus sermo sumpsit sonum et vocem, atque idcirco exteriorem ornatum et speciem. Tunc enim a creaturis ratione praeditis agnitus fuit. Nomen quippe species apud bonos auctores idem 0848B significat ac rei alicujus demonstratio. Et vero species, inquit Nonius, ab adspectu dicitur. Cum igitur Sermo Dei, sive aeternus Dei Patris Filius, extra illum principio mundi emissus est, tum speciem et ornatum sive sonum et vocem accipit, et perfecta fuit ejus nativitas, non quidem quoad se, sed quoad creaturas, quae eam agnoverunt.

N on amplius ergo ii audiendi sunt, qui rursus objicient dictum ab eodem Tertulliano: Deus non sermonalis a principio (ibid. cap. 5) . Nam continenter addidit: sed rationalis Deus etiam ante principium, et qnia ipse quoque Sermo ratione consistens, priorem eam Rationem ut substantiam suam ostendat. Si autem Deus rationalis fuit ante principium, sive ab aeterno, ille etiam ab aeterno protulit Rationem, quae, 0848C ut saepius dictum, Sermo et Filius ejus est (ibid. c. 8) . Tum deinde, hic Sermo, inquit, spiritu structus est, et, ut ita dixerim, Sermonis corpus, id est, substantia, est spiritus. Fatetur autem utrumque, etsi unum idemque sint, posse aliquo modo distingui (Ibid. cap. 26) : Nam spiritus, ait ille, substantia est sermonis, et sermo operatio spiritus, et duo unum sunt. Hic autem Sermo Dei Patris, sive ipsa ejus spiritus operatio, creaturis non prius innotuit, quam mundus conderetur. At hujus operationis sive generationis Filii Dei cognitio a Tertulliano appellatur perfecta nativitas; quia quae antea soli Deo Patri cognita erat, tunc creaturis ratione praeditis patefacta est.

Nobis tamen Petavius et alii adhuc objectant haec Tertulliani de eadem Filii Dei apparitione verba 0848D (Petav. tom. II. Theolog. dogmat. lib. I. cap. 5, p. 26; Tertull. lib. adv. Praxe. cap. 12) : Sed et in antecedentibus operibus mundi quomodo scriptum est? Primum quidem nondum Filio apparente: Et dixit Deus, Fiat lux, et facta est, ipse statim Sermo lux vera, quae illuminat hominem venientem in hunc mundum, et per illum mundialis quoque lux. Exinde autem in Sermone Christo assistente et administrante, Deus voluerit fieri, et Deus fecit. . . . . per quem omnia facta sunt. Inde autem concludunt ibi manifeste demonstrari Filium et Spiritum secundam et tertiam Trinitatis personam non fuisse ex aeterno subsistentes, sed quando Deus mundum voluit facere, ac reipsa fecit.

0849A At observandum est Tertullianum his verbis respondisse Praxeae haeretico, Catholicis objicienti Deum, cui nihil impossibile est, potuisse se ipsum et Patrem et Filium simul facere. Lubenter autem ille fatetur omnia quidem a Deo posse fieri; sed non omnia, quae potuit, ab illo esse facta. Debebat igitur Praxeas evidenter demonstrare Patrem revera se ipsum fecisse tam Patrem quam Filium, sive non alium esse Filium, quam ipsum Patrem. Contra vero Tertullianus eo securius affirmat id a Praxea non posse unquam probari, quo facilius varia congerit Scripturae testimonia, quibus, inquit, apud nos distincte Pater et Filius demonstrantur, distincte, inquam, non divise (ibid. cap. 21) ; quandoquidem Filius Dei, sicut toties diximus, a Patre prodivit, atque idcirco 0849B ab eo est quidem distinctus, sed non divisus et separatus; quia eadem est utriusque substantia. Tum dehinc Scripturae ejusdem auctoritate ostendit tres esse Trinitatis personas unitate simplici connexas. At ibi ea protulit verba, quae nobis objiciuntur, ac posthaec concludit omnia facta esse per Dei sermonem, sive per Filium Dei, qui et ipse Deus est. Quia ergo Dei sermo est, idcirco ab eo distinguitur, et alius dicitur personae, inquit, non substantiae nomine, ad distinctionem, non ad divisionem. Quomodo autem una est illius et Patris substantia et unus cum eo Deus, nisi ab aeterno, sicut Pater fuerit? Cum igitur dixit Filium Dei ante mundi exordium non apparuisse, haud obscure significat illum tunc nulli creaturae fuisse cognitum. Ubi vero, uti ille ibidem ait, primo dictum 0849C est, Fiat lux, tunc statim lux facta est, et apparuit lux vera, sive Sermo Dei, non quidem, quia tum primum, nec antea exstitit, qui ab aeterno genitus fuerat; sed quia tunc hominibus coepit apparere, qui est lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. At tantum abest ut haec Tertulliani nostri responsio Petavio aliisque faveat, quin potius totam funditus evertat eorum argumentationem.

Scimus quidem illius verba alium in sensum a Bullo detorqueri. Ea enim valde obscura esse confitetur, sed quae tamen suspicatur de Filii apparitione sic esse intelligenda: Filius Dei, ait ille, quatenus est aeterna Ratio et Sophia, tunc in primis apparere incoepit, quando Deus inconditam et confusam rerum 0849D materiem sapientia sua disponere, ordinare, et exornare aggressus est. At ex confusa, nec ordinata rerum congerie, quae chaos vocatur, nondum eluxerat Dei Sapientia et Sophia. Tum vero clarissime emicuit, quando lux primigenia, tanquam imago Filii Dei, qui aeternae lucis splendor est, materiam illustravit, resque singulas sua vestivit specie, suoque ornatu. Sed huic interpretationi illud repugnare videtur, quod non minus ex ordinatae et confusae materiei, quam ex lucis primigeniae creatione emicat Dei sermo et Filius, per quem et lux quaelibet, et caetera omnia creata sunt. Si quis tamen recte probaverit veram esse hanc, quam Bullus affert, verborum Tertulliani explicationem, huic non admodum reluctabimur, modo 0850A inde etiam colligi possit a Tertulliano agnosci aeternum lucis, sive filii Dei splendorem aeternamque generationem ab ipso tam constanter, uti vidimus, assertam ac propugnatam.