Articulus Primus. Angelorum et daemonum nomen cognitum fuisse gentilibus poetis, philosophis, ac nominatim Socrati, Platoni, nec non magis et vulgo indoctorum hominum, qui nomen daemonis in usum maledicti frequentabant; cur illud nomen adeo detestabile; omnes angelos creatos esse a Deo perfectos, pravos autem sponte sua corruptos; de eorum cum Deo divortio, ac matrimonio cum filiabus hominum, unde corruptior daemonum gens orta dicitur.

Transit Tertullianus ad aliud Christianae Religionis de Angelis et Daemonibus documentum (Tertullian., Apologet., c. 22, c. 404) . Eo autem accuratius illud 0867C explicare contendit, quo persuasum magis ethnici habebant daemones sub imaginibus et nominibus mortuorum (ibid., c. 23, c. 404) , id est, falsorum deorum, delitescentes, edere signa, miracula et oracula, quibus fidem divinitatis operabantur (ibid.) , hoc est, quibus daemones suadere conabantur veros esse, quos colebant ethnici, deos, ac proinde veram esse eorum religionem. Jam vero vidimus à Minutio Felice, Lactantio, et aliis radicitus evulsum fuisse hunc ethnicorum errorem, quo in primis nitebatur tota illorum religio (Dissertat. in Minuc., cap. 18, art. 1, et in Lactant., cap. 20, art. 4) . Sed quia hi scriptores plura ex hoc Auctoris nostri libro delibaverunt, atque inde tanquam ex puro fonte suos irrigaverunt hortulos, idcirco ejus opinio diligentius a nobis examinanda est.

0867D Primum itaque docet Angelos et Daemones esse substantias quasdam spiritales, quarum nomen gentilibus tam poetis, quam philosophis ( loc. cit.), quemadmodum alibi adhuc ostendimus, non fuit incognitum. Ex philosophis autem nominatim appellat Platonem et Socratem, qui daemonem assistentem habebat, dehortatorium, inquit, plane a bono (Tertullian., Apologet., c. 22, c. 406) . Dixerat autem alio in libro: Socratem puerum adhuc spiritus daemonicus invenit (Idem, lib. de Anim., c. 39, p. 341) . At de hoc Socratis daemone in citata de Minutio Octavio dissertatione, et in aliis ibi laudatis egimus (Dissertat. in Minuc. Octav., c. 18, art. 1) . Praeterea ibidem patefecimus utriusque nominis, id est, Angeli et Daemonis 0868A testes, sicut adhuc Tertullianus annotat, esse magos (Tertullian., Apologet., c. 22, c. 405) .

Aliam praeterea ille suggerit rationem cur Daemones non solum his, sed quibuslibet etiam ethnicis hominibus agniti fuerint: Jam vulgus indoctum, inquit, in usum maledicti frequentat (Ibid) . Ita Rigaltius; sed duo nostri manuscripti codices recentiores in usu, antiquiores in usu maledictis, vetustiores editiones in usum maledictis. Sensus vero Auctoris nostri est: Vulgus ethnicorum cum male aliis diceret, et imprecaretur, solitum fuisse eos Daemones vocare, aut nomen invocare Daemonis. Sic enim ille prosequitur: Nam et Satanam principem hujus mali generis, proinde de propria conscientia animae, eadem exsecramenti voce pronuntiat. In antiquis manuscriptis et 0868B editis codicibus legitur ex sacramenti, sed sola haud dubie librariorum oscitantia. Tertullianus siquidem alio in libro satis aperte mentem explicat suam: Cum Daemonia, inquit, affirmamus esse, sane quasi non et probemus, qui ea soli de corporibus exigimus, aliqui Chrysippi assentator illudit. Et esse et abominationem sustinere exsecrationis tuae respondent. Daemonium vocas hominem aut immunditia, aut malitia, aut insolentia, aut quacumque macula, quam nos daemoniis deputamus, aut ad necessitatem odii importunum. Satanam denique in omni aversatione, et aspernatione, et detestatione pronuntias, quem nos dicimus malitiae Angelum, totius erroris artificem, totius saeculi interpolatorem (Idem, lib. de Testim. anim., cap. 3.)

Mos igitur ethnicorum erat, ut aliis maledicendo, 0868C atque imprecando, eos vocarent Daemones, aut Daemonis et Satanae nomine diris illos devoverent, et exsecrarentur. Si vero alium hujus moris testem desideres, Augustinum habebis, qui nos insuper admonet ubicumque in sacris Scripturis nomen Daemonis, aut Daemoniorum occurrit, eo malignos spiritus significari. Ecce ipsamet ejus verba: Nos autem, sicut Scriptura loquitur, secundum quam christiani sumus, Angelos partim quidem bonos, partim malos, nunquam vero bonos Daemones legimus. Sed ubicumque illarum Litterarum hoc nomen positum reperitur, sive Daemones sive Daemonia dicantur, non nisi maligni significantur spiritus. Et hanc loquendi consuetudinem in tantum populi usquequaque secuti sunt, ut eorum etiam, qui pagani appellantur, et deos multos, ac daemones colendos 0868D esse contendunt, nullus fere sit tam litteratus, et doctus, qui audeat in laude vel servo suo dicere: Daemonem habes; sed cuilibet hoc dicere voluerit, non se aliter accipi, quam maledicere voluisse, dubitare non possit (August. lib. 9. de civit. cap. 19. pag. 233) . Postea vero addidit: Ita detestabile nomen est daemonum, ut hoc modis omnibus a sanctis Angelis nos removere debeamus (Ibid., cap. 23, pag. 236) . Duplex itaque Augustinus, quemadmodum Tertullianus noster, distinguit angelorum genus, et unum quidem bonum, qui Angeli simpliciter vocantur; aliud vero daemonum, quorum nomen detestabile, malignos spiritus semper significat.

Cur ergo, inquiet aliquis, adeo detestabile erat illud 0869A nomen, atque non solum a Christianis, sed etiam a gentilibus in malam partem semper accipiebatur? Nonne ipse Augustinus et alii scriptores latini, ut alibi observavimus (Dissert. in Lactant. cap. 20. art. 4) , nomen graecum δαίμονες, idem significare testificantur, atque rerum scios, et peritos? Praeterea Tertullianus hocce in Apologetico libro nos monet idem esse daemonum, atque geniorum nomen: Nescitis, inquit, genios daemonas dici, et inde diminutiva voce daemonia? Et paulo post, daemones: id est, genios (Tertullian. Apologet. cap. 32. col. 447) . Alibi vero: Omnibus genii deputantur, quod daemonum est nomen (Idem, lib. de anim. cap. 39. col. 341) . Quid igitur in eo nomine tam malum, tamque singulis omnibus detestabile? Bene quidem, si sua scientia, peritia, 0869B ingeniique viribus non male uterentur. Sed quia iis ad vexandos fallendosque homines, ut postea videbimus, plane abutuntur, non mirum profecto si cuncti hoc detestarentur nomen, illudque suis alios maledictis adhiberent.

Quamvis autem Auctor noster pauca de bonis Angelis in Apologetico tradiderit, illos nihilominus a malis, et hos a daemonibus haud obscure distinguit. De illis enim vero hoc quidem, sed brevissime: Quomodo, inquit, de angelis quibusdam, sua sponte corruptis, corruptior gens daemonum evaserit, damnata a Deo cum generis auctoribus, et cum eo, quem dicimus, principe, apud Litteras sanctas ordine cognoscitur (Idem Apologet. cap. 22. c. 405) . At plura ille paucis verbis complectitur, quae non ita breviter, nec sine quibusdam 0869C observationibus perstringenda sunt.

Primo autem declarat quosdam Angelos fuisse corruptos. Plures ergo alios fuisse significat, qui corrupti non fuerunt, quosque idcirco nominamus bonos, atque ob suam in bono perseverantiam beatos esse jure merito credimus. Secundo, eosdem Angelos donatos fuisse libero voluntatis arbitrio, quo bene aut male agendo, praemium vel poenam mereri poterant. Tertio, quosdam ex illis corruptos ac liberae potestatis suae abusu, in aliqua prolapsos fuisse peccata, ob quae a Deo damnati sunt. Quarto eorum fuisse principem, de quo ille paulo ante dixerat: Satanam principem hujus mali generis (Ibid.) . Alibi vero illum vocat Angelum, quem Deus, ex forma operum bonorum instituit bonum, et omnium sapientissimum; tam institutione, 0869D juxta prophetiam Ezechielis, bonum Angelum, quam sponte corruptum (Tertull. lib. 2. advers. Marcion. cap. 10) . Tum deinde, invituperabilis fuit a die conditionis suae, a Deo in bonum conditus, ut a bono conditore invituperabilium conditionum, et excultus omni gloria Angelica, et apud Deum constitutus, qua bonus apud bonum, postea vero a semetipso translatus in malum . . . . . . non minus, ipse liberi arbitrii institutus, ut spiritus (Ibid. col. 462) . Addit denique hunc satanam de sublimitate decidisse delicto suo, cujus auctor ipse fuit. De illo autem in nostra de Lactantii libris dissertatione egimus (Dissertat, in Lactant, cap. 20. art. 3) .

Quodnam autem fuerit hujus aliorumque, quos in 0870A perniciem suam traxit, pravorum angelorum peccatum, nec ibi, nec in Apologetico perspicue omnino explanavit. Verum alio in libro duo eorum peccata his videtur denotare verbis: Nihil angelis illis imputetur propter (alii praeter) repudium coeli, et matrimonium carnis (Tertull. lib. de Cult. foemin. cap. 4) . Quocirca illos alibi appellat Angelos desertores Dei, amatores faeminarum, ac propterea damnatos a Deo (Idem, lib. de Idololat. cap. 9) . Nonne autem duplex ibi distinguit angelorum peccatum; primum quidem, quo repudiaverunt coelum, et Deum deseruerunt; secundum vero, perversum foeminarum amorem et carnis matrimonium?

De hoc porro secundo eorum crimine ita quidem ille: Damnati, inquit, in poenam mortis deputantur illi 0870B scilicet angeli, qui ad filias hominum de coelo ruerunt, ut haec quoque ignominia foeminae accedat. (Idem lib. de cult. foemin. cap. 2) . At si ex hoc Angelorum scelere foeminis ignominia accessit, si propterea, uti dictum ab eodem Auctore nostro mox vidimus, Angeli damnati sunt, cur ergo, inquiet aliquis, illud simpliciter matrimonium carnis, non autem nefarium stuprum ab illo vocatur? Cuivis itaque, id a nobis postulanti, his respondebimus totidemque ipsiusmet Tertulliani verbis: Conspicati filii Dei filias hominum quod pulchrae essent, acceperunt sibi uxores ex omnibus quas legerunt. Hic enim nomen mulierum graecum uxores sapit; quia de nuptiis mentio est. Cum ergo filias hominum dicit, manifeste virgines portendit, quae adhuc apud parentes deputarentur (nam nuptae 0870C maritorum nuncupantur) cum potuerit dixisse uxores hominum: aeque non adulteros nominans angelos, sed maritos, dum innuptas sumunt filias hominum, quas natas supra dixit, sic quoque virgines significans, supra natas, at hic angelis nuptas (Idem, lib. de Virgin. veland. cap. 7) . Ideo igitur Angelorum praevaricatorum matrimonium appellat; quia illi filias hominum non nuptas, sed virgines sumpserunt, et idcirco nec ipsi adulteri vocantur.

Neque tamen hoc matrimonium licitum putavit, sed illicitum plane ac scelestum, propter quod foeminis ignominia accessit, et angelis damnatio. Quamobrem alio ille in libro: Sciebat, inquit, et Apostolus in coelis operata esse spiritalia nequitiae Angelorum scandalizatorum in filias hominum (Idem lib. V. advers. 0870D Marcion. cap. 18) . At de hoc facinoroso pravorum angelorum cum filiabus hominum matrimonio, seu potius vero stupro, haud semel disputavimus cum in nostra de Lactantii Operibus dissertatione, tum aliis in locis ibi adnotatis (Dissertat. in Lactant. cap. 20, art. 3 et 4) .

Quinto tandem ac postremo loco observandum superest, Tertullianum in Apologetico ulla absque haesitatione asseverasse ex illorum corruptorum Angelorum cum filiabus hominum concubitu ortam fuisse corruptiorem gentem daemonum. At non minores quidem in hac, quam alia de Angelorum cum foeminis matrimonio opinione difficultates occurrunt. Eas autem augent, quae ille de eorumdem daemonum, atque 0871A Angelorum sive bonorum, sive malorum natura decernit. Quae quidem a nobis primum, et alia deinde investiganda sunt.