Articulus V. Quomodo Tertullianus ostendat daemonum potestate ac fraudibus ea esse facta, quae magi circulatoriis praestigiis ludunt, quibus infamantur defunctorum animae, pueri in eloquium oraculi eliduntur, immittuntur somnia, caprae et mensae divinant; nec responderi a quoquam posse ea saltem diis tribuenda, quae intra illorum templa agebantur.

Ethnicos acrius adhuc urget Tertullianus, planumque facit ea, quae a circulatoriis magis supra naturae 0879B ordinem edita opinabantur, haec facta fuisse daemonum fraudibus ac praestigiis. Et certe quomodo magi illi exsecrandis suis artibus facere aliquid possent, nisi haberent, semel invitatorum, ait Tertullianus, angelorum, videlicet malorum, et daemonum adsistentem potestatem (Testullian., Apologet., c. 23, p. 410) . Non enim eam potentiam, quae solitas hominis vires superat, a se ipsis habent, neque etiam a Deo optimo, qui maleficiorum auctor esse non potest. Ergo illam acceperunt a daemonibus, qui sua, uti diximus, malignitate homines in quaelibet scelera inducere moliuntur. Sed haec ille alio in libro clarius uberiusque demonstrat (Idem, lib. de Anim., cap. 57) .

Magi itaque accepta ab illis daemonibus res quasdam extra consuetum naturae ordinem edendi potestate, 0879C circulatoriis, ait Tertullianus, praestigiis ludunt (Idem. Apologet., c. 23, p. 411) . Sed quae sunt, rogabit aliquis, hae circulatoriae praestigiae? Respondent aliqui illas sic vocari, quia magi circumforanei, spectantium coetu sive circulo circumdati, fabulis aut praestigiis ludunt. Verum nobis facilius persuadebitur his verbis nihil a Tertulliano aliud significari, quam magicas praestigias. Ubi enim Marcionis de phantastica Christi carne errorem refellit: Ergo jam Christum, inquit, non de coelo deferre debueras, sed de aliquo circulatorio, id est, magorum, coetu, nec Deum praeter hominem, sed magum hominem (Idem, lib. de Carn. Christi, c. 5) . Alibi vero: Alia species magiae, quae miraculis operatur . . . . . . exinde et Simon magus, jam fidelis, quoniam aliquid adhuc de circulatoria 0879D secta cogitaret (Idem, lib. de Idololat., c. 9) . Quid autem ibi circulatoria secta, nisi magorum sectam significat? Alicubi tamen, ne quid dissimulemus, magos a circulatoriis distinguere videtur, ubi adversus haereticos sic disputat: Notata sunt etiam commercia haereticorum cum magis quampluribus, cum circulatoribus, cum astrologis, cum philosophis curiositati scilicet deditis (Idem, in fin. lib. de Praescript. haeret., c. 43) . Sed nonne cernis ibi varias tantum notari hominum, magicis artibus deditorum, species? Nonne igitur illius in Apologetico hic sensus est: magi multa miracula circulatoriis, id est, magicis artibus ludunt, hoc est, fingunt et falso jactant a se fieri, sicque homines ludunt, ac decipiunt?

0880A Praeterea detestandis illis artibus, Phantasmata edunt, et defunctorum infamant animas (Idem, Apologet., c. 23, p. 410) . Jam vero dictum ab illo observavimus a daemonibus edita fuisse phantasmata Castorum (supr., art. 3) : nunc vero asseverat aliorum defunctorum phantasmata, sive fictas effigies, a magis daemonum artificio repraesentari. Sed haec ille in libro de Anima fusius, hisque verbis explicat: In illa specie magiae, quae jam quiescentes animas evellere ab inferis creditur, et conspectui exhibere, non alia fallaciae vis operatior; plane quia et phantasma praestatur, quia et corpus affingitur, nec magnum illi exteriores oculos circumscribere, cui interiorem mentis aciem excaecare perfacile est. Corpora denique videbantur Pharaoni, et Aegyptiis magicarum virgarum dracones; sed 0880B Moysis veritas mendacium devoravit (Tertullian., lib. de Anim., c. 57, p. 355) . In his itaque magicis evocationibus nihil aliud esse contendit, nisi daemonum fraudes, fallacias, fucum, atque mendacium. Quod quidem ille ibidem hac tam certa, quam evidenti ratione comprobat: Hanc fallaciam spiritus nequam, sub personis defunctorum delitescentis, nisi fallor, etiam rebus probamus cum in exorcismis interdum aliquem se ex parentibus hominem suis affirmat, interdum gladiatorem, vel bestiarium, sicut et alibi deum, nihil magis curans, quam hoc ipsum excludere, quod praedicamus, ne facile credamus animas universas ad inferos redigi, ut et judicii et resurrectionis fidem turbet (Ibid.) .

At cur, inquies, animae defunctorum ab eo tunc dicuntur infamari? Putant nonnulli illud ideo dictum, quia infamia et contumelia afficiuntur. Sed veremur 0880C ne hoc verbum alio sensu a Tertulliano accipiatur pro fingere videlicet, ac falso exhibere. Nam eodem in libro probat falli hominum oculos, ac objici mendacium eorum visui, quod aequalissimam porticum angustiorem in ultimo infamet (Ibid., c. 17) , id est, falso exhiheat, ac mendacio repraesentet. Postea vero adjicit tunc nullam esse oculorum fallaciam, nullumque mendacium, si et ipsae causae objecta recte videndi infamia liberentur. Nemo autem dixerit ibi verbum infamare ab illo usurpari pro macula, qua porticus inuratur. Si quis tamen probaverit hoc secundo significatu in Apologetieo, sicut in mox citatis locis, primo sensu accipi, non omnino repugnare audebimus.

Magi insuper, pueros, inquit, in eloquium oraculi 0880D elidunt (Idem, Apologet. cap. 23, pag. 411) . Et ita sane in nostris codicibus manuscriptis et editis recentioribus apud, etc. Minus autem bene in primis editionibus eliciunt. Apuleius namque testatur communem sui temporis morem usumque fuisse, ut magi pueros sive servos ad oracula fundenda assumerent, qui ab iis incantati corruebant, atque idcirco elidebantur (Apul. Apolog. I, pag. 340.)

Eadem etiam fraude somnia, ait Tertullianus, (Tertull. ibid.; Dissertat. in Minut. cap. 20, art. 2, in Arnob. cap. 18, art. I, in Lactant. cap. 32, art. 4) , futurorum haud dubie praenuntia immittunt. At de hujusmodi somniis plura in superioribus nostris dissertationibus diximus.

0881A Neque soli homines hac arte magorum sive potius daemonum, qui horum ministerio abutebantur, sed etiam caprae, inquit auctor noster, et mensae divinare consueverunt (Tertullian. Apologet. cap. 22, pag. 404) . At quaenam, obsecro te, erant hae mensae? Num sacri, ut ethnici garriebant, tripodes, ex quibus Pithiae, sacerdotes Apollinis, solebant oracula sua fundere? Certe de illis Virgilius cecinit (Virgil. lib. 3, Aeneid. v. 358) :

Trojugena interpres divum, qui numina Phoebi,
Qui tripodas Clarii lauros, qui sidera sentis.
Servius siquidem in hos Poetae versus, Tripodes, inquit, mensae fuerunt in templo Delphici Appollinis, quibus superpositae Phaebades vaticinabantur (Bulen. lib. de orac. et vatibus cap. 17, et seq.) . Noti autem 0881B sunt omnibus tripodes illi, de quibus si plura scire aveas, adire poteris Bulengerum et alios.

Verumtamen quia Tertullianus de his, quae non sacerdotum ethnicorum, sed magorum opera efficiuntur, ibi sermonem videtur fecisse, si quis de aliis mensis eum loqui probaverit, ei haud aegre assentiemur. Expendat nihilominus haec non minus ad oracula deorum referri posse, quam ad notatas ibidem ab ipso adhuc Tertulliano capras divinantes, de quibus in primo Apparatus nostri tomo disputavimus (tom. I Apparat. lib. I, cap. 10, pag. 772, et seqq.) .

Quoniam vero Tertullianus de iis, quae intra et extra deorum templa agebantur, in hoc Apologetici loco disputat, eos refellit, qui objiciebant distinguendam 0881C esse locorum differentiam, ac diis ea tantum adscribenda, quae in templis fieri solebant (Tertullian. Apologet. cap. 22, pag. 407) . Cum enim vos ethnici, ita illos compellat, haec nobis objectatis, alibi, id est, extra templa deos non dicitis (Ibid.) , id est, cum fatemini deos vestros non alibi esse, et agere, quam in templis, eo ipso dicitis eos esse falsos deos. Nam verus Deus ubique est.

Deinde vero non aliter, inquit, dementire, hoc est, uti apud Lucretium, Apuleium, et Lactantium (Lucret. lib. III, V. 396, Apulei. Apol. I, pag. 341, Lactant. lib. IV, divin. Institut. cap. 17, pag. 441, Tertullian. Apologet. cap. 13, pag. 343) insanire, delirare, seu extra mentem exire, is videtur, qui sacras templorum turres pervolat, quam qui tecta viciniae 0881D transilit, sive ex vicinis templorum tectis volando sese aeri committit. Parem itaque asserit dementiam esse illius, qui ex quibuslibet, atque alterius, qui ex templorum, falsis diis dicatorum, turribus sese praecipitando, per aera volasse perhibebatur. Perpendas autem velim utrum ibi, tacito nomine, notaverit Simonem magum, cujus mentionem antea fecerat. At Lucianus praeterea Philoclem introducit asseverantem se Babylonium quemdam vidisse, qui per aera volitabat (Lucian. diag. Philo. pseu. pag. 831,) . Addunt nonnulli exemplum Agareni cujuspiam praestigiatoris, qui teste Niceta Choniate, cum ex summa Hippodromi turre per aerem volaret, praeceps actus interiit. Sed hoc exemplo confici tantum potest 0882A mirum non esse, si Tertulliani tempore vel antea temerarii praestigiatores hunc in modum volare tentaverint.

Urget adhuc ille parem esse furorem et amentiam illius, qui genitalia, vel lacertos, atque alterius, qui sibi gulam prosecat (Tertullian. Apologet. cap. 25, pag. 421) . Prior autem erat gallus vel Archigallus, qui in Matris deorum, vel Bellonae, sacris membra sua secare consueverat (Dissert. in Minut. cap. 20, art. 2, et Dissert. in Lactant. cap. 34, art. I) . De hoc autem Archigallo ille paulo post, ac nos de illo et aliis gallis alibi desseruimus: Atqui compar est, inquit, exitus furoris, et una ratio est instigationis in illis, atque in eo, qui sibi gulam prosecat, id est, se jugulat, aut gladium suum demittit in gulam (Tertullian. 0882B ibid.) . In nostris autem codicibus manuscriptis pro compar, habetur compara, quod etsi corruptum plane videatur; suo tamen prorsus non caret sensu. At Minucius Felix, quemadmodum suo loco annotavimus, paulo aliter, sed eumdem in finem dixit (Dissertat. in Minuc. cap. 20, art. 3) : Par in illis instigatio daemonis, sed dispar argumentum furoris. Nam eadem est utriusque in ethnicos argumentatio, qua illorum errorem radicitus evellunt. Videtis citatos a nobis in illa dissertatione Ciceronis de divinatione, et Augustini totidem de divinatione daemonum libros.

Ex hactenus porro disputatis quis non videt, hanc recte a Tertulliano elici conclusionem? Si malignis daemonum artibus, fallaciis, ac praestigiis ea extra solitum naturae ordinem facta sunt, quae gentiles diis 0882C suis tribuebant, ergo falsi sunt hi omnes dii, et falsa est eorumdem gentilium, ac vera christianorum religio. Hi enim colunt unicum et omnipotentem Deum, cujus sola potestate, caeteris omnibus superiore, vera miracula fieri possunt.