Articulus VI. Qua ratione Tertullianus demonstret eos, qui de deo pati aestimantur, qui aris inhalant, qui numen de nidore concipiunt, ructando conantur, profantur anhelando; nec non virginem Coelestem, pluviarum pollicitatricem, et Aesculapium alia die Socordio, Thenatio, et Asclepiodoro vitae subministratorem, cum a Christianis adjurabantur, tunc palam respondisse se non esse deos, sed daemones.

0882D Multo sane longius progreditur Tertullianus, et argumento longe efficaciori, ac contra quod ne mutire quidem ethnici audebant, evidentissime demonstrat omnia illa miracula, oracula, et alia, quae hi supra vires humanas a diis suis acta esse venditabant, ab ipsis daemonibus esse facta, ac proinde quos dicebant deos, esse revera daemones. Neque enim privata hominis alicujus auctoritate, aut ratione ullo humano ingenio excogitata, id probat, sed publico, ac dato coram quibuslibet gentilibus ipsorummet testimonio deorum.

Totius autem hujus argumentationis summa haec est (Tertullian. Apologet. cap. 22, pag. 405) : Quocumque daemone, aut quibusvis daemonibus homo 0883A agatur, sive malo eorum agitetur, spiritu, cujuslibet etiam hominis corpus ab iis obsideatur, iidem daemones ab illis omnibus sola Christianorum adjuratione, et exorcismis, aut solo adtactu, aut flatu confestim expelluntur. Atqui tunc, tametsi inviti, nec maxima sine ignominia ejicerentur, palam ac coram omnibus ethnicis cogebantur fateri se non deos, uti gentiles effutiebant, sed meros esse daemones, unicum vero esse Deum, quem christiana fides colit et adorat.

Cum res ergo ita sit, inde Auctor noster recte concludit (Ibid. col. 405) : Quid isto opere manifestius? Quid hac probatione fidelius? Simplicitas veritatis in medio est. Aut illa etenim publica daemonum confessio vera erat, aut falsa et mendax. Si vera, iis procul 0883B dubio credendum, atque ethnici confiteri debebant falsos esse deos suos, ac unum tantummodo, quem Christiani venerantur, esse verum Deum. Si autem daemones tum mentiebantur, primo id facile nemini persuadebis. Quilibet enimvero ad honorem quandoque suum non autem ad dedecus infamiamque suam unquam mentitur. Praeterea si mentiebantur, et hoc mendacio morem gerebant Christianis, inde certissime conficitur nullam esse, quam ethnici venditabant, eorum divinitatem. Verus quippe Deus nec mentiri, nec creaturis ad suum dedecus obsequi potest. Falsa igitur ea est divinitas, quae aliquid ad dedecus, ut ait Auctor noster, facit aemulis suis, id est, quae ad dedecus suum hostibus suis Christianis mentitur, iisque mentiendo se subjicit (Dissertat. in 0883C Minut. Octav. cap. 20, art. 3, et in Lactant. cap. 9, art. 2) . Quanti porro sit roboris haec argumentatio, in superioribus nostris dissertationibus abunde demonstratum est.

Quamobrem nihil aliud restat explanandum nisi quod paulo obscurius in Auctoris nostri textu scriptum occurrit. Ethnicos autem ibi audacter provocat ad hujus Christianorum in daemones potestatis, et publicae illius daemonum, se deos esse negantium, confessionis periculum faciendum. Quanta vero confidentia id pronuntiet, ex hac ejus ipsa provocatione cognosces (Tertullian. Apologet. col. 23, pag. 24,) : Adjurati, inquit, a Christianis, nisi se daemones confessi fuerint, ibidem, sive eo ipso in loco, et momento, illius christiani procacissimi sanguinem fundite. 0883D Ne quis autem fraudem aliquam aut dolum suspicaretur, ad illud experimentum non locum aliquem privatum, aut ethnicis suspectum, sed publicum et illis omnibus securum postulat (Ibid.) . Eos quippe ita alloquitur: Edatur hic aliquis sub tribunalibus vestris, quem daemone agi constet; jussus a quolibet Christiano loqui spiritus ille, tam daemonem se confitebitur de vero, quam alibi Deum de falso. In nostris codicibus legitur non deum quidem, sed dominum, non diverso tamen sensu.

Neque hoc uno tantum, sed quolibet alio cujusvis hominis, quoquo modo a daemone agitati, experimento id similiter probari posse contanter asseverat. Sic namque prosequitur (Ibid.) ; Aeque producatur 0884A ante ethnicorum tribunalia, aliquis ex iis, qui de deo pati existimantur, qui aris inhalantes numen de nidore concipiunt, qui ructando conantur, qui anhelando profantur. Ipsa virgo coelestis, pluviarum pollicitatrix; iste ipse Aesculapius medicinarum demonstrator alia die morituris Socordio, et Thenatio, et Asclepiodoto vitae subministrator, hi omnes a Christianis adjurati daemones se esse illico confitebuntur.

Audisne quot ille proferat exempla, quae ab ethnicis nec negari unquam, nec ullo prorsus modo dissimulari poterant? Sed quia haec, ac potissimum posteriora non minima quidem caligine resperguntur, eam pro virili parte nostra discutere enitamur. Primum itaque observabimus iis, quae ab illo praemissa sunt, lucem aliquam afferri posse his Virgilii 0884B carminibus (Virgil. lib. VI, Aeneid. V. 77, et seqq.) :

At Phaebi nondum patiens immanis in antro
Bacchatur vates, magnum si pectore possit
Excussisse deum; tanto magis ille fatigat
Os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo.
In primum autem carmen Servius, nondum patiens, inquit, quae nondum posset implere oraculorum sermones. Deo igitur patiens dicitur vates, qui ad oracula fundenda numine alicujus dei afflatus, donec ea ex pectore excussisset, laborabat, torquebatur, domabatur, premebatur. Et vero hujusmodi vates, ut ipsimet ethnici aiebant, insolito replebantur furore.

Qui vero dehinc aris inhalantes a Tertulliano vocantur, hi dubio procul sunt arioli, de quibus Donatus in suis ad Terentium observationibus (Donat. in 0884C Terent. Phormion. Act. 4, scen. 4, V. 27) : Hariolus est, inquit, qui divina mente vaticinatur, qui fariolus a fatis, et a fando cum F. pro H. et item H. pro F. in multis locutionibus ponatur. An quod imitantur aspirationem in exhalando? Nam halitu solent excludere mortalem animam, ut divinam recipiant. Unde et vocem ejusmodi dabant, quae est Oe, quod Oe sonus ex halandi vim praestat. Rursus vero jam laudatus a nobis Maro de Sybilla canebat (Virgil. lib. VI. Aeneid. V\. 45,) .

Ventum erat ad limen, cum virgo: Poscere fata
Tempus, ait: deus, ecce deus: cui talia fanti
Ante fores, subito non vultus, non color unus,
Non comptae mansere comae: sed pectus anhelum,
Et rabie fera corda tument, majorque videri
Nec mortale sonans, afflata est numine quando
Jam propiore dei.
0884D Similiter etiam Lucanus de Cumaea Sybilla, quae vaticinari conabatur (Lucan. lib. V, v. 91, et seqq.) :

Talis in Euboico vates Cumaea recessu,
Indignata suum multis servire laborem
Gentibus, ex tanta fatorum strage superba
Excepit Romana manu, sic plena laborat
Phaenomoe Phaebo. . . . . .
. . . . . . . . . .
Spumea tunc primum rabies vesana per ora
Effluit, et gemitus, et anhelo clara meatu
Murmura, tunc moestus vastis ululatus in antris
Extremaeque sonant domita jam virgine voces.
Quamobrem Cicero (Cicer. lib. I de Divin. pag. 274, lin. 35) : Credo etiam, inquit, anhelitus quosdam fuisse terrarum, quibus inflatae mentes oracula funderent. Sed de his plures alios scriptores citavimus in 0885A nostra de Minucii Octavio dissertatione (Dissertat. in Minut. cap. 10, art. 2) . Vide autem, obsecro, utrum ex illis colligi possit hunc esse Tertulliani sensum? Vates et arioli existimantur de deo pali, cum ab illo acti, aestu ac furore torquebantur.

Qui vero aris inhalantes, sive spirantes, et in aras spiritum emittentes numen, id est, dei alicujus nutum et potestatem de nidore, id est, odore victimae alicujus perustae concipiunt. Deinde qui ructando, sive ructus, variosque anhelitus efflando, conantur fundere oracula, eaque eructare, et mittere extra pectus suum. At in exemplaribus nostris manuscriptis, et editis antiquioribus pro conantur scriptum est curantur (Tertull., loc. cit.) . Cujus sensus esse potest, ructando, et oraculum emittendo, feruntur labore 0885B suo et cruciatu liberari ac curari. Sed potior videtur altera lectio. De his enim adhuc tortis et laborantibus auctor noster loqui videtur, qui continenter adjecit: Qui anhelando profantur (Ibid) ; manuscripti et alii ante Rigaltii tempus editi praefantur, sed haud multum absimili significatu. Ait enim tum ex illis, sicut ex Virgilio et aliis audivimus, excuti deum, eosque dei alicujus instinctu fundere oracula. At ille haec omnia non veri Dei opera, sed fallacibus, sicut dictum est, daemonum praestigiis fieri evidentissime demonstrat. Tunc enim a Christianis adjurati, ad fatendum se daemones esse compellebantur, ut postea adhuc dicemus.

Explicatu vero longe difficiliora sunt, quae his subjiciuntur. Quis enim facile dixerit quaenam illa sit 0885C virgo coelestis quae ab illo pluviarum pollicitatrix appellatur (Ibid.) ? Nonnulli siquidem hanc Junonem, alii Fortunam, alii Cererem, alii Uraniam, alii Venerem esse existimant, quia Veneris Uraniae, sive Caelestis, ejusque templi mentionem Herodotus, Pausanias, et Lucianus fecerunt (Herodot., lib. I, § 31 et 105; Pausan., lib. I, pag. 14 et 17; Lucian., dial. Mat. et musar., pag. 973) . Nobis autem facilius probabitur ibi a Tertulliano designari propriam ac municipalem Africae deam, quam paulo post in Africa coli testificatur (Tertullian. Apologet., cap. 24, col. 416) . Augustinus si quidem testis utique oculatus, de illa dea haec memoriae prodidit: Veniebamus nos aliquando adolescentes ad spectacula ludibriaque sacrilegorum. Spectabamus arreptitios, audiebamus symphoniacos; 0885D ludis turpissimis, qui diis deabusque exhibebantur, oblectabamur, Coelesti virgini et Berecynthiae matri omnium (August., lib. II de civit., cap. 4, pag. 34) . Rursus autem postea: Ubi et quando sacrati Coelestis audiebant castitatis praecepta nescimus. Ante ipsum tamen delubrum, ubi simulacrum illud locatum conspiciebamus, universi undique confluentes, et ubi quisque poterat stantes, ludos qui agebantur, intentissimi spectabamus, intuentes, alternante conspectu hinc meretriciam pompam, illinc virginem deam illam suppliciter adorari, ante illam turpia celebrari: non ibi pudibundos mimos, nullam verecundiorem scenam vidimus; cuncta obscaenitatis implebantur officia. Scie batur virginali numini quid placeret, et exhibebatur 0886A quod de templo domum matrona doctior reportaret. (Ibid. cap. 26, pag. 56) . Plura adhuc de ea ille alibi. Sed haec satis superque probant apud Afros fuisse templum virginis Caelestis, quae non solum ab illis colebatur, sed quae siccitatis tempore ab iisdem invocata, pluvias pollicebatur, moxque futuras praedicebat. Ab aliorum autem opinionibus haec, quam proponimus, non adeo dissita est, quin ipsis non possit reconciliari. Nam dea illa pro locorum diversitate diversis vocabatur nominibus. Testem si desideres, ecce Ambrosium id asserentem: Quam Coelestem, inquit, Afri, Mithram Persae, plerique Venerem colunt, pro diversitate nominis, non pro numinis varietate (Ambros. Epist. 18, adv. Symmach., § 30, p. 840) .

Transit inde auctor ad Aesculapium, qui ab eo 0886B vocatur medicinarum demonstrator; et alibi, qui primas medelas exploraverit (Tertullian. Apologet. cap. 23, pag. 410, et lib. de coron. cap. 8, tom. I Apparat. pag. 1192) . Nos vero in superioribus nostris dissertationibus ostendimus qua ratione ethnici medicinae inventionem illi adscribebant. Sed quo id clarius, eo sane majorem subsequentia ejus verba habent obscuritatem: Alia die, ait, morituris Socordio, et Thenatio, et Asclepiodoto vitae subministrator (Tertullian. Apologet. cap. 23, col. 24) . Mirum enim quantum haec eruditorum hominum ingenia exercuerint. At certe corruptus est hic locus. Nam in nostris codicibus manu et antiquiori, et recentiori exaratis habetur: Alia die morituris (vel alia demorituris) Socordio, et Denatio, et Asclopiodoto subministratur. In 0886C editionibus Rigaltio vetustioribus: Alias demorituris Socordii et Denatii et Asclepiodoti subministrator. (Dissertat. in Arnob. cap. 9, art. 2, et in Lactant. cap. 30, art. 5) Quis autem non videt has diversas lectiones augere potius quam tollere difficultatem?

Quidam tamen suspicantur has Agyrtarum, seu praestigiatorum, qui Esculapio se ministrare mentiebantur, esse voces, quas tacere satius ducunt, quam in iis explicandis risu dignam et inutilem perdere operam. Alii censent nomina trium esse hominum, quibus Aesculapius vitae curriculum paulo ante produxisse ferebatur. Sed haec aliqua saltem ratione confirmari debebant. Alii porro opinantur tria illa esse nomina herbarum, quibus morbi depelli poterant. Plinius enim inter varia antidota recenset scordotin, 0886D uti ille ait, sive scordion (Plinius, lib. II, natur. hist. cap. 6, pag. 395,) . Alibi vero scribit hanc herbam ad complures morbos removendos esse utilem (Idem, lib. XXVI, cap. 7, pag. 451, cap. 8, pag. 471, et cap. 10, pag. 475) . At illud omitti procul dubio non debebat, quod alibi adhuc dixit: Contra haec omnia venena magicasque artes erit primum illud Homericum moly, deinde mithridation, et scordotis, et centaurion (Idem, lib. XXV, cap. 10, pag. 412) .

Quibusdam autem visum est Asclepiodoti nomine indicari a Tertulliano Asclepion, de quo haec a Plinio scriptis tradita legimus: Panaces ipso nomine omnium morborum remedia promittit, numerosum et diis adscriptum. Unum quippe Asclepion cognominatur (Idem, 0887A ibid. cap. 4, pag. 382) , ab Aesculapio videlicet falso ethnicorum deo, illius demonstratore, aut ob ejus virtutem ita appellato.

Superest tertium nomen, in quo explicando haeret omnibus aqua. Qui enim Denatio legunt, autumant aliquid denotari, quod jam morituris praeberi solebat. Qui vero legere malunt Thenatio, suspicantur aliud significari, quo spiritum agentes recreari, et tanquam a morte ad vitam revocari poterant. Sed hae merae sunt conjecturae, quae nulla prorsus ratione firmantur.

Paulo itque attentius expende, quaeso, an tenebricoso huic auctoris nostri loco nonnihil luminis dare possent haec Julii Firmici Mater. Jun. verba: Mercurius cum sole ab horoscopo pariliter constitutus, 0887B faciet exorcistas, et qui laborantes daemonum incursione homines aptis remediis liberent, unde ex illis artibus maxima illis substantia conferatur (Jul. Firm. lib. III, Matheseos cap. 9,) . Audis sane eum loqui de Mercurio, qui homines daemonum incursione laborantes, aptis remediis curare credebatur. Nonne ergo inde colligi potest haec remedia a Tertulliano suis nominibus, sed in textu ejus corruptis appellari, quae Firmicus generatim tantum vocat remedia, quibus exorcistae a Mercurio facti, daemonum incursione vexatos liberabant? Certum quippe est ipsum Tertullianum toto hoc in loco de iis sermonem facere, quos a daemone actos quidam magica arte curare frustra nitebantur. Sed his ipse daemon a Christianis adjuratus, confestim expellebatur, cogebaturque 0887C nomen suum edere, et verum Christianorum Deum confiteri. Si quis tamen meliora nobis suggesserit, huic plane non reluctabimur.

Pergit autem Tertullianus, et constanter asseverat nihil hoc christianorum opere, atque deducta inde argumentatione simplicius et fidelius. In illo quippe nihil, inquit, suspicari licebit. Magia aut aliqua ejusmodi fallacia fieri dicetis, si oculi vestri et aures permiserint vobis (Tertullian. Apologet. cap. 23, col. 410) ? Atque ita Rigaltius hunc Tertulliani locum, nulla nota varia lectione, emendare non haesitavit. In antiquis tamen editionibus legebatur, nihil . . . . . fieri. Dictis non statis, si oculi: in duobus vero nosris codicibus vetustioribus nihil . . . . fieri dicitis. Tunc deinde in aliis simul. Non dicetis si oculi, etc. Sed si 0887D quae sit in discernenda genuina lectione difficultas, constat tamen apertum esse auctoris nostri sensum. Dicit etenim ethnicos non posse aut suspicari, aut objicere in illo Christianorum opere aliquid inesse, aut magicum, aut fallax, modo iidem ethnici indomita obstinatione nec caeci sint, nec surdi. Videre siquidem facile poterant quam simplici modo Christiani agerent, atque etiam daemones audire confitentes se deos revera non esse, sed immundos spiritus, ob malitiam praedamnatos in judicii diem cum omnibus cultoribus et operatoribus suis (Ibid.) . Quin etiam ipsi daemones non poterant, audientibus ipsismet ethnicis, suae saltem ignominiae et damnationis notam refutare, seu tegere, diluere, inficiari. Quamobrem illos 0888A ad id si unquam quiverint, aliquando negandum audacter provocat. Renuant, inquit, manuscripti codices nostri Renuntiant, melius antiquae editiones, Renuntient, hoc est, sed improprio loquendi modo, negent, abnuant, et diffiteantur se esse praedamnatos. At id procul dubio negare tum non poterant, cum a christianis interrogati, et adjurati, respondere cogebantur.

Quomodo enim inficiari potuissent se immundos esse spiritus, quod, ex pabulis eorum, ut ait Tertullianus, sanguine, et fumo, et putidis rogis pecorum, et impuratissimis linguis ipsorum vatum intelligi debuit (Ibid.) ? Adi, si lubet, Augustinum, et ea lege, si vacat, quae ille ex Porphyrii ad Anebontem epistola retulit de impiis et fraudulentis daemonum ac 0888B fallacium spirituum artibus (August. lib. X, de civit. cap. 11, pag. 247, et seqq.) . Ibi quippe scribit illos gaudere nidoribus, ac victimis, sive mactatis pecoribus allici, cogique ea facere, quae volunt homines. Alia etiam ibidem animadvertes, quibus plura, quae hactenus de eorumdem daemonum praestigiis disputavimus confirmari et illustrari possunt. Adjecit Tertullianus illos immundos spiritus declarari impuratissimis linguis vatum ipsorum, aut qui aris, ut antea dicebamus, inhalabant, et fumo ac victimarum sanguine contaminabantur, aut qui Christianorum adjuratione fateri compellebantur illud, quod conceperant, numen non deum esse, sed daemonem. Minucius autem Felix usus est nomine impurato, ubi de falsi cujuslibet dei statua: Ab impurato, inquit, homine 0888C laevigatur (Minut. Octav. pag. 307,) . Et Prudentius postea de Apolline cecinit:

Mox flevit impuratus occisum pravi
Disco. Prud. in Hymn. S. Rom. v. 205.