Articulus V. De aeterna sanctorum beatitudine; quo in loco resideant: utrum ea statim post mortem fruantur, vel illam ad extremum usque judicii diem quibusdam in domiciliis exspectent, ac qua ratione Tertullianus probet memorata hactenus christianae religionis placita non posse ab ethnicis rejici, aut propter eorum defensionem christianos non debere vexari et trucidari.

Qua ratione malos, ait Tertullianus, improbosque 0905A homines aeternum ignis supplicium, eadem bonos justosque sempiterna manet bonorum operum merces. Posteaquam enim mortuum corpus nostrum ad vitam denuo excitatum fuerit: Erimus, inquit, iidem qui nunc, nec alii post (Tertullian. Apologet., cap. 48, p. 520) ; quia idem ipsum, uti superius dictum est, nostrum corpus resurget. Tum Dei cultores, pergit ille, apud Deum semper, superinduti substantia propria aeternitatis (Ibid.) , id est, superinduentur immortalitatis dono quod aeternum subsistet ac permanebit. Dixit autem substantia propria aeternitatis (Ibid., cap. 49, p. 528) , qua justi homines non solum immortalitate, sed felicitate perpetua, vel sicut ipse loquitur, aeterno refrigerio, et divina amoenitate fruentur (Ibid., cap. 47, pag. 515) .

0905B Quam certo autem et vere id asseverat, tam facile ipsius de loco, ubi illorum animae, corporibus solutae, ad extremum usque judicium recipientur, dubium ac fluctuantem animum deprehendimus. Primum etenim in suo apologetico: Paradisum, inquit, nominamus locum divinae amoenitatis, recipiendis sanctorum spiritibus destinatum, maceria quadam igneae illius Zonae, a notitia orbis communis segregatum (Ibid.) . At nonnulli existimant ibi eum respexisse ad haec Geneseos verba: Ejecitque Adam, et collocavit ante paradisum voluptatis cherubim, et flammeum gladium, atque versatilem, ad custodiendam viam ligni vitae (Genes. III, cap. V. ultimo) . Alii vero id negant. Non enim in animum inducere suum possunt maceria igneae Zonae idem atque flammeo gladio significari. Putant 0905C itaque denotari alium ignem amoenioris loci arbitrum. Verum haec opinio ratione saltem aliqua fulciri debebat. Itaque donec eam proferant, non videmus quid prohibeat quominus Tertullianus illum vocaverit divinae amoenitatis locum, qui citatis Geneseos verbis paradisus voluptatis appellatur? Quid enim repugnat si igneo gladio Zonam igneam significari arbitratus est? Sed de hoc Tertulliani loco aliquid in superiori dissertatione praeoccupavimus (Dissertat. in Lactant., cap. 22, art. 6) .

Certius autem ea de re ferri posset judicium, si exstaret illius de paradiso lib ellus, quem a se compositum testificatur. Ad eum quippe sic nos ipse misit: Habes etiam de paradiso a nobis libellum, quo constituimus omnem animam apud inferos sequestrari 0905D in diem Domini (Tertul. lib. de Anim. caput 55) , id est, generale et ultimum judicium. Sed ex his licet paucissimis verbis non minima certe oritur difficultas. Nam tametsi paradisum ab inferis distinxisse diceretur; apertissime nihilominus docet omnem animam tam justorum videlicet, quam impiorum in hisce inferis ad ultimum usque judicium sequestrari et reservari. Sed haec pluribus haud dubie obscura nec intellectu facilia videbuntur. Quamobrem quid in aliis, quae restant, illius operibus de his statuerit, investigandum est.

In suo autem de Anima libro haec ex Evangelio tradidit: Dolet apud inferos anima cujusdam, famosi videlicet divitis, et punitur in flamma, cruciatur in 0906A lingua, et de digito animae felicioris implorat auxilium (Ibid., cap. 7) , nempe pauperis Lazari. Nec sinit sibi objici hanc esse parabolam. Additum enimvero nomen Lazari rem veram indicat; et quamvis parabola esset, ipsa veritatis est testimonium. Tum deinde adjecit: Quid est autem illud, quod ad inferna transfertur post divortium corporis, quod detinetur, quod in diem judicii reservatur; ad quod et Christus moriendo descendit? Puto ad animas patriarcharum: sed quamobrem, si nihil anima sub terris? . . . . . . in carcere sub diversorio inferum, in igni, vel in sinu Abrahae (Ibid.) . Docet igitur inferos esse subterraneum locum, et sinum Abrahae, ubi divitis improbi anima torquebatur, in quem Christus post mortem descendit, et ubi patriarchae illum expectabant. Postea 0906B vero, sic et diviti, inquit, apud inferos lingua est, et pauperi digitus, et sinus Abrahae. Per has lineas et animae martyrum sub altari intelliguntur (Ibid., c. 9) . Numquid ergo ibi etiam et iisdem inferis sub altari, degunt animae martyrum? Sed post modum paulo enucleatius explicabitur.

Interim illum audiamus adhuc loquentem. Ait autem Christum in inferiora terrarum descendisse, ut illic patriarchas et prophetas compotes sui faceret. Habes et regionem inferum subterraneam credere, et illos cubito pellere, qui satis superbe non putant animas fidelium inferis dignas; servi super dominum, et discipuli super magistrum, aspernati si forte in Abrahae sinu expectandae resurrectionis solatium capere (Ibid., c. 55) . Cernisne adhuc eosdem inferos sinum Abrahae 0906C vocari, et patriarcharum prophetarumque habitationem, ubi animae spe resurrectionis solatium capiunt?

Sub ejusdem demum libri finem quemdam sibi objicientem indicit: Omnes ergo animae penes inferos. Cui statim respondet: Velis ac nolis, et supplicia jam illic et refrigeria. Habes pauperem, et divitem (Ibid., cap. 58) . Omnem igitur cum dicat animam, nullam excipit.

Neque illo tantum in libro ita se sentire profitetur, sed in alio etiam id haud obscure his verbis confirmat: Nam et nunc animas torqueri foverique penes inferos, licet nudas, licet adhuc exsules carnis, probavit Lazari exemplum (Idem, lib. de Resurrect. carnis, cap. 17) . De ipsismet porro martyribus haec 0906D in Scorpiaco scribere non dubitavit: Quinam isti, Zebedaei filii, tam beati victores, nisi proprie martyres? Illorum etenim victoriae, quorum et pugnae, eorum vero pugnae quorum et sanguis? sed et interim sub altari martyrum animae placidum quiescunt, et fiducia ultionis patientiam pascunt, et indutae stolis, candidam claritatis usurpant, donec et alii consortium illarum gloriae impleant (Idem, Scorpiac. cap. 12) . Nonne igitur Tertulliani opinio fuit omnes quorumlibet mortuorum hominum animas, corpore suo exutas, ad ultimum usque judicii diem reservari in inferis, paradiso Abrahae sinu, et sub altari, quibus licet diversis nominibus eumdem locum designasse procul dubio videtur?

0907A Sed exspecta, quaeso, paulisper, teque aliquantum sustine. Mox enim audies ab illo, sicut triplex genus animarum, sive mortuorum hominum, impiorum videlicet, justorum, et martyrum, ita triplicem illorum locum, atque inferos ab Abrahae sinu distingui. Marcionis quippe de earumdem animarum receptaculis errorem sacrae refellit auctoritate Scripturae, quae ab inferis, inquit, discernit sinum Abrahae pauperi. Aliud enim inferi, ut puto, aliud quoque Abrahae sinus. Nam et magnum ait intercedere regiones istas profundum, et transitum utrimque prohibere. Sed nec allevasset dives oculos, et quidem de longinquo, nisi in superiora, et de altitudinis longinquo per immensam illam distantiam sublimitatis et profunditatis . . . . . . Eam itaque regionem sinum dico Abrahae, etsi 0907B non coelestem; sublimiorem tamen inferis, interim refrigerium praebituram animabus justorum, donec consummatio rerum resurrectionem omnium plenitudine mercedis expungat . . . . . cur non capiat sinum Abrahae dici temporale aliquod animarum fidelium receptaculum, in quo jam delineetur futuri imago, ac candida quaedam utriusque judicii prospiciatur (Idem, lib. IV. advers. Marcion. cap. 34) ?

Nonne jam vides quam perspicue inferos, ubi animae improborum hominum degunt et cruciantur, secernat a sinu Abrahae sive justorum habitaculo, ubi hi aeternae felicitatis mercedem praegustantes, temporali ac praevia amoenitate et beatitudine, sive, ut ille ait, refrigerio potiuntur? Eam vero regionem, etsi non sit coelestis, longe tamen ab inferis distare 0907C asseverat, et iis multo esse sublimiorem.

Quod vero ad martyrum animas pertinet, tertium eis locum, ipsum scilicet paradisum adscribere videtur. Nam haec sunt de hisce martyrum animabus totidem ejus verba: Quomodo Joanni in spiritu paradisi regio revelata, quae subjicitur altari, nullas alias animas apud se praeter martyrum ostendit? Quomodo Perpetua, fortissima martyr, sub die passionis in revelatione paradisi solos illic commartyres suos vidit; nisi quia nullis romphaea paradisi janitrix cedit, nisi qui in Christo decesserint, non in Adam? Nova mors pro Deo; et extraordinaria pro Christo, alio et privato excipitur hospitio. Agnosce itaque differentiam ethnici, et fidelis in morte. Si pro Deo occumbas, ut Paracletus monet, 0907D non in mollibus febribus, et in lectulis, sed in martyriis; si crucem tuam tollas et sequaris Dominum, ut ipse praecepit, tota paradisi clavis tuus sanguis est (Idem, lib. de Anim., cap. 55) . Tertium itaque locum ab utroque, jam a nobis memorato, separa tum indicat, quod privatum martyrum, de quibus infra dicemus, hospitium appellat (Infr., cap. 15, art. 4) .

Praeiverat ipsi haud dubie Irenaeus, qui similiter de martyribus suam explicat sententiam: Ecclesia omni, inquit, in loco ob eam, quam habet erga Deum dilectionem, multitudinem martyrum in omni tempore praemittit ad Patrem (Iren., lib. IV, contr. haeres. cap. 33, § 9, nov. edit. pag. 272) . Sed cur, obsecro te, ad 0908A Patrem, nisi ut aeternae felicitatis praemium statim post mortem consequantur.

Utriusque autem opinioni discipulus Tertulliani Cyprianus hisce totidemque verbis postea subscripsit: beati satis, qui ex vobis per gloriarum vestigia commeantes, jam de saeculo recesserunt, confectoque itinere virtutis ac fidei, ad complexum et osculum Domini, Domino ipso gaudente, venerunt (Cyprian., epist. 37. pag. 73) . Alibi vero diserte affirmat martyrium esse secundum baptisma, quod nos de mundo recedentes statim Deo copulat. Suum dehinc librum his verbis absolvit: Si talem persecutio invenerit Dei militem, vinci non poterit virtus ad praelium prompta. Vel si accersio ante praevenerit, sine praemio non erit fides, quae erat ad martyrium praeparata. Sine damno temporis merces, 0908B judice Deo, redditur; in persecutione militia, in pace conscientia coronatur (Idem, Exhort. martyr., pag. 168; Ibid., pag. 184) . Non dilatam igitur putabat aeternam martyrum gloriam et felicitatem. Nonne autem haec adhuc delibaverat ex magistro suo et auctore nostro Tertulliano, qui similiter dixerat martyrium esse secundum baptisma, quo martyres recta ducuntur ad divinam sedem? Asseruit enim illos invicta patientia et fortitudine, produci ad experimentum felicitatis, ad occasionem secundae intinctionis, ad ipsius divinae sedis adscensum (Tertul. lib. de Patient. pag. 13) . Quam vero secundam intinctionem, alibi uti videbimus, secundum vocat lavacrum quo omnia donantur delicta, et tota Dei gratia redimitur (Infr., cap. 16, art. 3) .

0908C At sicut illius, ita et Iraenei non eadem videtur fuisse de aliorum justorum animabus sententia. De illis quippe Iraeneus haec tradidit. Post corporis mortem, Abibunt, inquit, in invisibilem locum, definitum eis a Deo, et ibi usque ad resurrectionem commorabuntur, sustinentes resurrectionem, postquam venient ad conspectum Dei (Iren., lib. V, cap. 31, pag. 331) . Neque mirum, quaeso, tibi sit, si Tertullianus noster, quemadmodum Irenaeus incerti ancipitesque in assignandis animarum corpore solutarum domiciliis haereant, nec eodem semper modo loquantur. Non magis etenim certae constantesque fuerunt, sicut alibi annotavimus, aliorum veterum Ecclesiae Patrum sententiae (Admonit. in lib. Ambros. de Bono mortis, tom. I, pag. 385) .

0908D Quaecunque autem fuerit auctoris nostri de iis opinio, recte contendit, eam non debuisse rejici a gentilibus, quorum fidem, inquit, occupaverunt Elysii campi (Tertullian. Apologet., cap. 47, pag. 515) , ubi defunctorum animas deliciis frui arbitrabantur. Verum enim vero cum haec sententia ei, quam proponit, non sit dissimilis, haec suam, inquit, ex illa duxit procul dubio originem. Nam illud, et alia documenta christianorum, sicut antea probatum est (Supr., cap. 4, art. 4) , ethnicorum placitis longe vetustiora sunt. Ethnici ergo a christianis, non vero christiani ab ethnicis, placita sua hauserant, illisque proinde non minorem, quam suis fidem habere debebant.

Caeterum tametsi illud et alia omnia quae hactenus 0909A recensuimus, christianae religionis placita opinionibus gentilium philosophorum omnino dissimilia et contraria sint; in his nihilominus philosophis, ait Tertullianus, vocabantur summae scientiae, et insignia ingenia (Tertullian. Apologet. cap. 49, p. 528) : nonne potius, insignia ingenii, sive conspicua ingenii signa et indicia, sed idem plane eorum erit sensus. Quis ergo non mirabitur haec verissima christia norum documenta, ab ethnicis, nec ratione, nec ingenio carentibus, falsa dici, et ineptas, uti adhuc auctor noster loquitur, praesumptiones (lib. de Testim. anim. cap. 4) , hoc est, vanas prorsus, et absurdas in re dubia divinationes, atque conjecturas?

Fac tamen, quod falsissimum est, eas penitus falsas fuisse: sed nulli profecto noxiae erant, imo vero 0909B omnibus utiles et necessariae. Cuncti enimvero, metu aeterni supplicii, et spe vitae aeternae fieri meliores coguntur (Idem, Apologet. c. 49, p. 529) . Quisquis namque, sicut recte docet Athenagoras, persuasum habet animam cum corpore, simul interituram, συναπόλλυσθαι τῷ σώματι καὶ τὴν ψυχὴν, is nullum non facinus audet, μηδενὸς ἂν ἀπέχεσθαι τολμήματος (Athenagor. Legat. pro christian. pag. 39) . Qui vero credit fore, ut ad vitam excitatus, omnium peccatorum in extremo Dei judicio reddat rationem, ille vel in minimis delinquere veretur.

Iniquissimi igitur erant gentiles, qui christianos, horumce dogmatum defensores, non secus ac sceleratissimos, et gravissimorum criminum reos condemnabant. Quamobrem auctor noster sic eos urget et 0909C insectatur: Sed in ejusmodi enim (in quibusdam editionibus additur error melius forsitan errore) si utique irrisu, seu irrisione dignum aliquid judicandum est, non gladiis, et ignibus, et crucibus, et bestiis (Tertullian. loc. cit.) , idcirco christiani crudelissime trucidandi erant. At certe tantum abest ut in illorum doctrina subsit falsi aliquid; quin miranda prorsus illorum in tot tantisque tormentis patientia veritatem ejusdem doctrinae, et totius christianae religionis, uti haud semel observatum est, invictissime demonstraret. Sed illud plane confirmatur ex sanctis eorumdem christianorum moribus, legibus, et institutis, de quibus nunc agendum est.