Articulus IV. Ostenditur quanta fuerit Christianorum conjugum castitas, et quam certum sit plures in virginitatis statu ad mortem usque perseverasse: quantum ab his moribus 0916C abessent ethnici, inter quos Cato, et Socrates suas uxores amicis in matrimonium dederunt.

Qua severiori lege adulterium sibi interdictum fuisse noverant christiani, eo majori cura datam conjugio fidem servabant. Quamobrem omnes christianos conjuges diligentissima, inquit Tertullianus, et fidelissima castitas . . . . . ab stupris, et ab omni post matrimonium excessu sepiebat (Ibid., cap. 9, pag. 314) . Neque id a nobis nunc fusius probandum, quod ex alibi dictis (Dissertat. in Lactant., cap. 27, art. 5 et 6) , atque infra dicendis, nulli dubium esse potest.

At non pauci quidem supra divinum illud praeceptum agere aliquid cupientes, per totius vitae suae curriculum in caelibatu et virginitate permanere consueverant. 0916D Sed audias, quaeso, Auctorem nostrum, haec suis verbis enarrantem: Quidam multo securiores totam vim hujus erroris, contra conjugii jura, virgine continentia depellunt, senes pueri (Tertullian., loc. cit.) , id est, a prima pueritiae aetate ad summam usque senectutem, et ultimum vitae spiritum illibatam conservabant virginitatem. Verae enim philosophiae sectatores, ait Eusebius (Euseb. Orat. de Laud. Constantin., cap. 17, pag. 661) , Deique cultores viri, sacrae mulieres, et virginum chori, a Christo didicerant sese etiam per horribiles persecutionum procellas addicere perpetuae animi corporisque castitati. De hac autem perpetua plurimorum christianorum castitate et virginitate disseruimus in superioribus dissertationibus 0917A nostris (Dissertat. in Minut., cap. 10, art. 1. Dissertat. in Lactant., cap. 27, art. 6) .

Verum ab hoc corporis castimonia longissime remoti erant gentiles. Non solum enim amicorum, inquit Tertullianus, matrimonia usurpant, sed et sua amicis patientissime subministrant (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 467) . Duo autem ibi notat violatae a gentilibus castitatis flagitia. Primum est adulterorum, qui geniales amicorum aliorumque toros contemerabant. At frequentissimum erat illud scelus, in quod Juvenalis, aliique etiam gentiles poetae tam saepe, quam merito invehuntur. Quapropter Hieronymus: Quidquid tragoediae, inquit, tument, et domos, urbes, regnaque subvertit, uxorum pellicumque contentio est (Hieronym., lib. II, adv. Jovinian., pag. 191) .

0917B Aliud crimen priore non levius illorum fuit, qui uxorum suarum pudicitiam amicis prostituebant. Duobus autem id probat Tertullianus exemplis, Socratis Graeci, et Romani Catonis; qui tamen sapientissimi apud has nationes existimabantur: Nam hi uxores suas, inquit, amicis communicaverunt, quas in matrimonium duxerant liberorum causa, et alibi, id est, altero, sed plane illicito infamique matrimonio creandorum (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 431) . Plutarchus autem in vita Catonis Minoris narrat se a Thrasea, et hunc a Munatio, ejusdem Catonis contubernali, accepisse Hortensium, amicitia prae caeteris Catoni conjunctum, ab eo petivisse, ut quam duxerat uxorem Martiam Philippi filiam, ex qua antea plures filios susceperat, et tum adhuc gravida erat, in matrimonium 0917C sibi daret (Plutarch. in vit. Caton. minor, pag. 770 et seqq.) . Amici vero precibus facile victus Cato, illam ei, praesente ac probante Philippo illius patre, concessit. Sed mortuo postea Hortensio, Cato Martiam suam iterum accepit, quam Hortensius bonorum suorum haeredem reliquerat. Quamobrem Caesar, uti loquitur Plutarchus, illi φιλοπλουτίαν προσφέρει καὶ μισθαρνίαν ἐπι τῷ γάμῳ: Exprobravit avaritiam, et in conjugio mercedis acceptionem (Ibid., pag. 784) .

Brevius quidem hisque verbis Appianus id retulit: Martiam Philippi filiam cum virginem Cato duxisset, valde dilectam, et communium liberorum jam matrem, Hortensio cessit amico, liberorum, et foecundae uxoris, quibus eatenus caruerat, cupido, donec ex illo quoque matrem factam domum recepit quasi usuariam (Appian. 0917D lib. II, de bell. civil. post. med., pag. 266) . Scriptum quoque a Strabone legimus lege apud Tapyros receptum, ut viri uxores suas, postquam duos aut tres liberos susceperant, aliis locarent in matrimonio: καθάπερ καὶ Κάτων Ὁρτησίῳ δεηθέντι ἐξέδωκε τῆν Μαρκίαν ἐφ᾽ ἡμῶν κατὰ παλαιὸν Ῥωμαίων ἔθος, Sicut etiam Cato Hortensio roganti Martiam suam nostra aetate tradidit, secutus veterem Romanorum consuetudinem (Strab. lib. XI Geogr., pag. 265) . Nec defuerunt poetae, qui hoc Catonis factum suis cecinerunt carminibus, hisque potissimum Lucanus:

Interea Phaebo gelidas pellente tenebras,
Pulsatae sonuere fores, quas sancta relicto
Hortensi moerens irrupit Martia busto,
Quondam virgo toris melioris juncta mariti. 0918A
Mox ubi connubii pretium mercesque soluta est,
Tertia jam soboles alios foecunda penates
Impletura datur; geminas a sanguine matris
Permixtura domos. (Lucan., lib. II, v. 326 et seqq.)

Tum deinde describit quomodo rursus Cato post Hortensii mortem illam secundo matrimonio habuerit:

Non soliti lusere sales, nec more Sabino
Excepit tristis comitia festa maritus.
Pignora nulla domus, nulli coiere propinqui:
Junguntur taciti, contentique auspice Bruto:
Ille nec horrificam sancto dimovit ab ore
Caesariem, duroque admovit gaudia vultu. (Ibid. v. 367, et seqq.)

Denique ut Augustinum aliosque missos faciamus, Hieronymus adversus Jovinianum sic disputat: Duxit uxorem Martiam Cato non virginem, sed Martia inter 0918B Hortensium Catonemque discurrit et sine Catone vivere Martia potuit. Et iterum in sequenti libro: Scotorum, inquit, natio uxores proprias non habet, et quasi Platonis politiam legerit, et Catonis sequatur exemplum, nulla apud eos conjux propria est, sed ut cuique libitum fuerit pecudum more lasciviunt (August. lib. de fide et operib., cap. 6 et lib. de Bon. conjug., cap. 18; Hieronym. lib. I, adv. Jovin., pag. 188. Ibid. lib. II, pag. 201) .

Quanquam autem plures fuerint Catonis nomine insigniti, quorum genealogia ab A. Gellio exhibetur (Gell., lib. XIII, Noct. Atti., cap. 19) ; ex citatis tamen scriptoribus constat illum, de quo agimus, Catonem fuisse Uticensem, qui ideo Minor appellatur; quia Catonis Censorii ex filio, ut ait idem Gellius, 0918C nepos erat. Cur ergo, inquiet aliquis, a Tertulliano nostro Censor vocatur? Enimvero diserte ibidem scripsit: Lenones, manuscripti nostri codices, Lenon est philosophus Socrates, et Censor Cato (Tertullian. Apologet., cap. 39, p. 467) . Numquid igitur ibi memoriae illius ἀμάρτημα, et error est? At huic responderi potest Catonem a Tertulliano non dignitate, sed animo morumque severitate censorem appellari. Etenim jam citatus a nobis Lucanus canebat:

. . . Hi mores, haec duri immota Catonis
Secta fuit, (Lucan., lib. II, v. 379.)
videlicet stoica. Eo etiam sensu nomen censoris ab Horatio accipitur:

At qui legitimum cupiet fecisse poema,
0918D Cum tabulis animum censoris sumet honesti. (Horat., lib. II, epist. 2, v. 379.)
Et alibi de arte poetica:

. . . Censor castigatorque minorum. (de Art. poet. v. 174.)
Cato autem ille, Appiano adhuc teste, habitus fuit vir omnium gravissimus, tenacissimusque propositi, ut qui justum ac honestum non ex vulgi moribus metiretur, sed rectis ac generosis rationibus, aut sicut Lucanus rursum cecinit:

Justitiae cultor, rigidi servator honesti. (Lucan., lib. II, v. 388.)
At is quantumvis severioris disciplinae praedicator, uxorem nihilominus suam Hortensio, amico suo, 0919A contra conjugii jura fidemque, turpi lenocinio collocavit.

Ejusdem criminis Auctor noster Socratem accusat. At certum quidem est ipsum duas simul habuisse uxores: Xanthippen videlicet, et Myrrhonem, Aristidis cujusdam filiam, vel ex filia neptem. Quo autem illud pluribus testibus Athenaeo, Laertio, Plutarcho, Hieronymo, Cyrillo Alexandrino, Theodoreto demonstratur, eo probatu difficilius est utrum ille Socrates, non secus ac Cato, uxorem suam cum amicis suis revera communicaverit (Athen., lib. XIII, Deipnos init., pag. 555. Laert., lib. XII in vit. Socrat., § 26; Plutarch. in fin. vit. Aristid., pag. 335; Hieronym., lib. II, adv. Jovinian., pag. 190; Cyrill., lib. VI, advers. Julian., pag. 186, et lib. VII, pag. 226; Theodoret., 0919B tom. IV, serm. 12, de virtut. act., pag. 673) ? Vide autem utrum ad solvendum hujusce difficultatis nodum ea sufficiant, quae Cyrillus Alexandrinus et Theodoretus tradiderunt (Cyrill. et Theodoret., loc. cit.) , ductam a Socrate Xanthippen κοινωτέραν πως, aliquando vulgatiorem, cum qua clam ille congressus Lamproclem filium suscepit.

De utroque porro et Socrate et Catone addidit Tertullianus: Nescio quidem an invitas uxores suas amicis suis in matrimonio locaverint. Quo enim pacto fieri potuit ut hae duae uxores a viris suis nuptum invite aliis datae sint? Nonne ergo auctor noster ad Lucani verba allusisse videtur, quibus Martia Catonem, uti diximus, virum suum sic allocuta fuisse perhibetur?

0919C Dum sanguis inerat, dum vis materna, peregi
Jussa Cato, et geminos accepi foeta maritos,
Visceribus lassis partuque exhausta revertor,
Jam nulli tradenda viro: da foedera prisci
Illibata tori, da tantum nomen inane
Connubii, liceat tumulo scripsisse, Catonis
Martia, nec dubium longo quaeratur in aevo
Mutarim primas, expulsa an tradita, taedas. (Lucan. lib. 2, v. 234.)

Nam ibi quidem postulasse dicitur, ut mortuo Hortensio, in pristinum matrimonium à Catone recipiatur. Sed hanc petitionis suae affert rationem, ut posteri sciant se non repulsam et repudiatam ab ipso Catone, à quo tradita Hortensio fuerat. Ab illo autem tradi potuit nec invita, nec repugnans. Quia tamen prius dixerat peregi jussa, colligi potest eam contra voluntatem suam primum reliquisse maritum, et secundum 0919D accepisse. Non male igitur Tertullianus fatetur id sibi esse incertum. Sed utcunque res se habeat, ab hac morum corruptela longe aberant christiani, qui sacra connubii jura, a Deo stabilita, summo semper studio sarta tecta servabant. Sed quomodo id ille confirmet, in subsequenti articulo, si lubet, examinabimus.