Articulus V. Quomodo Tertullianus demonstret maximam fuisse Christianorum castitatem et gentilium incontinentiam: illos sexum foemineum non mutasse, corruptos vero a Socrate adolescentes: Christianos uxoribus suis datam fidem servasse; Aristippum perdite amavisse Phrynem meretricem, ac Speusippum periisse in adulterio: christianos salvis oculis et caeco animo vidisse mulieres, quas Democritus, ne concupisceret, se excaecavit: ethnicos christianam foeminam ad lenonem potius, quam leonem damnando, suam prodidisse intemperantiam et Christianorum castitatem.

0919D

0920A Nostrum subsequamur Auctorem, ac videamus quomodo inchoatam de Christianorum ethnicorum que castitate comparationem prosequatur: Christianus, inquit, ad sexum nec foeminae mutat (Tertullian. Apologet. cap. 46, pag. 500) . Ita quidem in editione Rigaltii, qui observat his duobus verbis, ad sexum foeminae, idem esse ac foemineum sexum mutat. Sed unde hanc lectionem sumpserit, nec ipse, nec alii ejus sequaces nobis indicaverunt. In nostris autem codicibus manuscriptis, aliisque omnibus editis legimus: Sexum nec foemineum mutat christianus, hoc 0920B est, ut Apostoli verbis utamur, masculorum concubitor non est (Paul. epist. II, ad Cor.. cap. 6, V\. 10 et 1 ad Timoth., cap. 1, V\. 10) . Nam ibi auctor noster christianos opponit Socrati, de quo haec scribit: Lego partem sententiae Atticae in Socratem: corruptor adolescentium pronuntiatur. Sed hic adhuc immutatus a Rigaltio Tertulliani textus, qui in nostris codicibus et aliis excusis omnibus sic habetur: Lego . . . . in Socratem corruptorem adolescentium pronuntiatum (Tertullian., loc. cit.) . Quid ergo ibi absque ullius plane codicis testimonio, et contra concordem omnium librorum fidem mutari debebat? Nonne hoc loquendi modo satis clare et latine exprimitur verus iste Tertulliani sensus: Ab Atheniensibus ideo latam ex parte in Socratem mortis sententiam; quia non solum deos 0920C negavisse, sed adolescentes etiam corrupisse accusabatur. At certe hujus nefandi sceleris non semel postulatur à Luciano, qui illum alicubi fatentem reum inducit (Lucian. Vitar. Auctio., pag. 193) ; alibi vero perjurii insimulat, ut pote qui juraverit se cum juvenibus innocenter versari (idem, lib. II, Verar. histor., 397) ; quamvis Hyacinthus et Narcissus se ab eo turpiter adamatos palam testificarentur. Praeterea Athenaeus illum arguit flagitiosissimi in Alcibiadem amoris, sicut postea Cyrillus Alexandrinus, et Theodoretus (Athenae., lib. V. Deipnosoph., cap. 19, pag. 219. Cyrill., lib. VI in Julian., pag. 137. Theodoret., serm. 12 de virt. Act., pag. 672) . Quin etiam hi duo posteriores ipsum detestandis libidinibus exarsisse affirmant.

At quibus, inquies, testibus probari potest eum 0920D non modo ob spretos et repudiatos gentilium deos, sed ob hunc quoque nunquam satis exsecrandum adolescentium amorem ab Atheniensibus fuisse condemnatum? Primum habes Platonem, qui memoriae mandavit eumdem Socratem à Melito insimulatum, quod praeter jus et fas corrumperet juventutem, diisque negatis, novos introduceret. Eadem vero Laertius repetit. Verumtamen Xenophon conatus est eum utroque crimine, ac potissimum primo liberare (Xenoph. lib. I memorabil., pag. 711 et seqq.) ; tum quia continentiam summo studio coluit, tum quia hanc virtutem assidue discipulos suos docebat. Non diffitetur tamen Alcibiadem, quemadmodum Critiam, in illius traditos disciplinam, perditos fuisse adolescentes 0921A ac dissolutissimos, sed non prius, inquit, quam ab illo discessissent.

Verum haec ille majori forsitan in Socratem propensione, quam veritatis studio. Si enim veros esse gentilium deos abitrabatur, et colebat, cur eorum facta et flagitia imitari verebatur? Deinde vero quamvis ille publicis in scholis continentiam praedicavisset; nonne philosophi gentiles, ut alibi diximus (Dissertat. in Lactant., cap. 35, art. 4) , ea consueverant privatim et domi agere, quae palam et in scholis suis condemnabant? Denique ipse Xenophon negare non potuit Socratem turpissimi in adolescentes amoris accusatum, cujus reipsa reum fuisse plurimi, sicuti ostendimus, persuasum habuerunt. Quis autem facile sibi non persuadebit in latae adversus illum sententiae 0921B parte factam esse hujus etiam sceleris mentionem?

Praeterea christianus, ait auctor noster, uxori suae soli masculus nascitur (Tertullian., Apologet., cap. 46, pag. 500) . Prohibitum siquidem omne impudicitiae genus magnopere aversabatur, atque uxori suae, sicut vidimus, fidem semper servabat. Contra vero inter ethnicos, inquit ille: Novi et Phrynem meretricem, Diogenis supra, recumbentis ardori subantem. In antiquioribus Rigaltio editionibus supra recubantis, ardorem subantem. In nostris vero manuscriptis codicicibus, supra recumbentis ardorem subantem. Ibi autem exagitat Diogenis, Phrynem perdite amantis, plane indomitam libidinem. Scriptum autem ab Athenaeo legimus Aristippum a servo suo increpitum, quod ingentem pecuniam Phryne conferret, quae cum Diogene 0921C cynico gratis volutabatur (Athenae. lib. XIII. Deipnosoph., pag. 588) . De illa autem Phryne famosissima meretrice nos aliquid alibi nec semel diximus (Tom. 1 Apparat., pag. 744. Dissertat. in Arnob., cap. 20, art. 3) .

Posthaec vero Tertullianus: Audio, inquit, et quemdam Speusippum de Platonis schola in adulterio periisse (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . A nobis autem alibi annotatum est hunc Speusippum fuisse Platonis ex sorore, videlicet Potone, ut ait Laertius, filium, ejusque in Academica schola successorem (Tom. I Apparat., pag. 1131 et 1134. Laert. lib. IV in vit. Speuss., § 1) . At ille, eodem Laertio teste, dicitur ὀργίλος, καὶ ἡδονῶν ἥττων ἦν, erat iracundus, et voluptatibus deditus (Idem, ibid.) . Testatum quoque Athenaeus fecit illum ab voluptariis Epicureis, 0921D et Cyrenaicis non procul ab fuisse, eique exprobratum a Dionysio tyranno Lastheniae meretricis amorem (Lib. 12, cap. 12, pag. 546) . Φιλήδονος ἦν καὶ Σπεύσιππος, ὁ Πλάτωνος συγγενὴς, καὶ διαδοχος τῆς σχολῆς. Διονύσιος γοῦν, ὁ της Σικελίας τύραννος, ἐν τῇ πρὸς αὐτὸν ἐπιστολῇ κατὰ τῆς φιληδονίας αὐτοῦ εἰπὼν, καὶ φιλαργυρίαν αὐτῷ ὀνειδίζει, καὶ τὸν Λασθενείας τῆς Ἀρκαδικῆς ἔρωτα, ἥτις Πλάτωνος ἠκηκόει. Voluptuarius quoque Speusippus fuit, Platonis successor et cognatus. Itaque Dionysius Siciliae tyrannus in sua ad eum epistola voluptatis studium reprehendit, avaritiam exprobrat, et amorem Arcadiae Lastheneiae, quae Platonem audiebat. Prius tamen haec Lastheneia ab illo vocatur σαρδικὴ, Sardicensis, et a Laertio μαντινικὴ, Mantinea (Laert, lib. 0922A in vit. Platon, § 45, et lib. IV in vit Speus., § 2) .

Duas porro iste de morte Speusippi refert opiniones (Ibid. § 3 et 4) , et primam quidem, illum paralysi, moerore, ac senio confectum, mortem sibi sponte conscivisse: secundam vero, pediculis effervescentibus vitam illi ereptam. Cum itaque Tertullianus ait eum in adulterio periisse, non significare videtur, ut quidam putant, in adulterio deprehensum animam egisse, sed ad suam usque mortem in adulterio volutatum.

Pergit auctor noster: Christianus salvis oculis foeminas non videt (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . Sic enim haec in manuscriptis codicibus, et Rigaltii, ac posteriorum editionibus legimus; in editis vero antiquioribus: Christianus salvis oculis foeminam 0922B videt. At facile intelligitur hunc esse Tertulliani sensum: Tametsi christianus salvos sanosque corporis oculos habeat; foeminas tamen, quas animo concupiscat, non videt. Nam ille continuo adjecit: Animo adversus libidinem caecus est (Ibid.) . Novit quippe latam à Christo legem: Omnis, qui viderit mulierem ad concupiscendam eam, jam moechatus est eam in corde suo (Matth., cap. 5, V\. 28) . Itaque ut verus Christi discipulus huic praecepto satisfaciat, salvis, quidem corporeis oculis foeminas videt; sed animo, quo eas concupiscat, caecus et immotus est.

Quanta autem e contrario esset gentilium hominum etiam philosophorum incontinentia, Tertullianus ostendit Democriti exemplo: Democritus, inquit, excaecando semetipsum, quod mulierem sine concupiscentia 0922C aspicere non posset, et doleret, si non esset potitus, incontinentiam emendatione profitetur (Tertullian., ibid.) . Sed de hac voluntaria Democriti caecitate, ejusque caussa potest esse non minima dubitandi ratio. Nam Plutarchus plane penitusque negat illum suos sponte sua ideo exstinxisse oculos, ne animum avocarent, nec sinerent rebus sola mente cernendis immorari (Plutarch., lib. de curiosit., pag. 521, tom. II) . Nihil autem de illius caecitate Cicero certo pronuntiare videtur: Democritus, inquit, qui vere falsone quaereremus, dicitur oculis se privasse: certe, ut quam minime animus a cogitationibus abduceretur (Cicer., lib. V de finib., pag. 113, lin. 43) . Si enim ibi, ut quidam opinantur, delendum sit verbum quaereremus, ac legendum falsone, plane de illa Democriti caecitate dubium 0922D et ancipitem se fuisse significat. Quamvis autem verbum quaereremus, ab eo profectum fuerit, alio tamen verbo dicitur, satis aperte declarat id à se non posse certo affirmari. Verum Aulus Gellius testificatur in historiae graecae monumentis factam mentionem Democriti, qui se ultro luminibus oculorum orbavit; ut cogitationes animi in contemplandis naturae rationibus essent vegetiores, exactioresque (Gell., lib. X. Noct. Atti., cap. 17, pag. 541) . Tum continenter Laberii citat versus, quibus describit hujusce caecitatis, sibi ab illo concitatae, aliam fuisse rationem, quam hoc versu poeta expressit:

Malis bene esse ne videret civibus.
0923A Hieronymus autem, nemine singillatim appellato, narrat quosdam philosophos sibi oculos eruisse; ne a contemplatione philosophiae avocarentur, et totam cogitationem ad mentis puritatem cogerent (Hieronym. lib. II adv. Jovin., pag. 203, et Epist. 55 ad Abigaum, pag. 589) . Quis autem facile sibi persuaderi non sinet Democritum unum fuisse ex his philosophis, ac forsitan praecipuum?

Quamvis itaque quidam de voluntaria ejus caecitate dubitasse videantur, plures tamen illius testes citavimus. At certe longe pauciores occurrunt, qui eumdem Democritum oculis, ne foeminas concupisceret, se ipsum privasse perhibent. Expendas tamen velim utrum Sophista Himerius apud Photium illud hisce verbis non indicaverit: ἑκὼν δὲ ἑνόσει σῶμα Δημόκριτος 0923B ἵνα ὑγιαίνῃ τὰ κρείττονα. Voluntario Democritus morbo corpus affecit, ut potior pars sana esset (Photi. Biblioth., cod. 243, pag. 1087) . Nonne enim hoc generali loquendi modo spontaneam designavit illius caecitatem, qua voluerat animum, potiorem sui partem, sanare? Utut sit, certe christiani voluntaria hujusmodi caecitate opus non habebant, qui animo ad concupiscendum caeci, non solum praescriptam lege divina castitatem summo, studio colebant, sed plurimi etiam, quemadmodum paulo ante dicebamus (Supr. hoc cap., art. 4) . toto vitae suae tempore in virginitatis statu perseverare consueverant.

Denique Tertullianus recenti adhuc exemplo evincit christianos de servanda castitate tanto magis sollicitos fuisse, quanto impudentius haec virtus ab ethnicis 0923C laedebatur. Audi, quaeso, quibus ille verbis hos castitatis osores alloquatur, et exagitet: Proxime, inquit, ad lenonem damnando christianam, potius quam ad leonem, confessi estis labem pudicitiae apud nos atrociorem omni poena, et omni morte reputari (Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 530) . Quanquam autem nobis incognita sit illa mulier christiana; in dubium tamen nullus revocare potest, quin ea, paulo ante iniquissimo ac turpissimo judicio ad lupanar, ubi pudicitia ejus expugnaretur damnata fuerit. At non unius tantum mulieris, sed aliarum plurium castitatem improbissimi homines ludibrio habuerunt. Neminem autem esse putamus, qui in Actis martyrum plura illarum exempla non legerit.