Articulus III. Quam praepostere gentiles contenderint parem esse philosophorum suorum atque Christianorum probitatem, contra quam Diogenes superbiam Platonis alia superbia conculcavit: summam fuisse Christianorum modestiam, contra quam Pythagoras et Zenon tyrannidem affectaverant; maximam fuisse animi christianorum aequitatem, contra quam Lycurgus apocarteresim optavit; servatam sedulo a christianis fidem, contra quam Anaxagoras negavit hospitibus depositum; miram fuisse christianorum simplicitatem, contra quam Aristoteles a loco suo dimovit Hermiam, et adulatus est Alexandro Magno, atque Aristippus in purpura nepotabatur, et Hippias civitati insidias paravit.

0931C

Ad morales alias Christianorum atque gentilium virtutes si nostro cum Tertulliano transeamus, non minus profecto discrimen inter illas, quam supra memoratas, deprehendere est. Si de probitate enimvero, sicut ille loqui amat, seu morum integritate, vel quemadmodum vulgo dicitur, de humilitatis virtute certetur inter gentiles et christianos, ecce, inquit ille, lutulentis, vel sicut alibi scripsit, coenulentis pedibus Diogenes superbos Platonis toros alia superbia 0931D deculcat (Tertullian, Apologet., cap. 46, pag. 500, et lib. de Pall., cap. 4) . Nonne autem Hieronymus ad hunc Tertulliani locum collineasse videtur, ubi aiebat Diogenem lutatis pedibus conculcasse Platonis divitis toros (Hieronym., lib. II, adv. Jovianian., pag. 203.; Laert., lib. VI in vit. Diogen., § 26) ? Sed ante utrumque Laertius narrat Diogenem dum Platonis στρώματα calcaret, dixisse πατῶ τὴν Πλάτωνος κενοσπουδίαν, Calco Platonis inane studium, ipsique Platonem respondisse: Ὅσον τοῦ τύφου διαφαίνεις, δοκῶν μὴ τετυφοῦσθαι: Quantum fastum ostendis, qui nullo tumere fastu videri cupis! aut ut alii ferunt, dixit Diogenes: πατῶ τὸν Πλάτωνος τύφον, Calco Platonis fastum; cui Plato respondit: ἑτέρῳ γε τύφῳ, sed alio fasto. Cui autem 0932A Auctor noster dixerit lutulentis, sive coenulentis, aut, ut ait Hieronymus, lutatis, seu luto infectis pedibus, audies ex eodem Laertio ductos ab hoc Diogene discipulos sine calceis ἀνυποδήτους, cum ille γυμνοῖς ποσὶ χιόνα ἐπάτει nudis pedibus nivem calcabat. Quamvis ergo tantam paupertatem palam profiteretur, non minus tamen quam dives Plato superbiae et arrogantiae vitio inflatus erat.

Superbis itaque illis philosophis Tertullianus rite opponit Christianum, qui nec in pauperem, multo minus in divitem superbit (Tertullian., Apologet, cap. 46, pag. 500. Ibid. cap. 25, pag. 422) . Christianis enimvero, fraternitatis vinculo, ut supra animadvertimus, et sanctitatis spiritu conjunctis, omnia praeter uxores, communia erant, nullaque de superiore 0932B gradu aut dignitate contentio.

Dehinc vero si agatur, inquit Tertullianus (Ibid. cap. 46, pag. 500) , de modestia, quae in animo est continens moderatio cupiditatum, nulla sane institui potest Christianos inter et gentiles comparatio. Nam Pythagoras, uti ille ait, apud Thurios, Zenon apud Priennenses tyrannidem affectant. Litteris quippe a Laertio proditum legimus incensam à Crotoniatis Milonis domum, ubi tunc erat Pythagoras, τυραννίδος ἐπίθεσιν εὐλαβούμενοι, Cum ejus tyrannidem metuerent (Laert. lib. VIII, in vit. Pythag. § 38) . Excitati autem hujus incendii, quo vivum Pythagoram exuri volebant, ac belli ipsi discipulisque ejus illati mentionem Tzetzes et Iamblicus fecere (Tzetz. chiliad. 11. V. 67. et seqq. Iambl. in vit. Pythag. cap. 35, tom. 1, Apparat. 0932C pag. 1246 et seqq.) . Quorsum ergo illud incendium et bellum, nisi quia res novas, ac tyrannidem usurpare moliebatur, aut, ut ait Laertius, hoc alii, ne ille tentaret, revera timebant? Jam vero observavimus Zenonem Eleatem, cum a tyranno Demysio seu Nearcho ad arcanum aliquod haud dubie conjurationis prodendum cruciatibus torqueretur, linguam suam expuisse in tyrannum. Nobis quidem non latet hanc animi fortitudinem Anaxarcho à quibusdam, puta Plinio, et Valerio Maximo, ab aliis Diomedonti tribui. Sed plures alii, a nobis loco proxime memorato laudati, eam Zenoni Eleati adscribunt. Ex iis autem unus est Plutarchus, qui testificatur Zenonem Parmenidis γνώριπον discipulum (Plutarch. lib: I, ad Colot., pag. 1126) , vel sicuti aliis, teste Laertio, placuit, natura aut adoptione filium, tantis tormentis a 0932D natura aut adoptione filium, tantis tormentis a Demysio tyranno excruciatum, quia insidias illi paraverat. Philostratus vero: Ζήνων ὁ Ελεάτης, inquit, τὴν Νεάρχου τοῦ Μύσοῦ καταβαλὼν τυραννίδα, ἥλω, καὶ στρεβλωθεὶς, τοὺς μὲν ἑαυτοῦ ξυνωμότας ἀπεσιώπησεν· οἵ δὲ ἦσαν τῳ τυράννῳ βεβαιοι, διαβάλλων τουτους ὡς οὐ βεβαίους· οἱ μὲν ὡς ἐπ᾽ ἀληθέσι ταῖς αἰτίαις ἀπέθανον· ὁ δ᾽ ἐλεύθερα τὰ Μυσων ἤγαγε, τὴν τυραννίδα περὶ ἐαυτῇ σφήλας. Zeno Eleates Nearchi Mysii tyrannidem evertere tentans, deprehensusque, cum variis suppliciis torqueretur, socios conjurationis minime prodidit: sed quos tyranno fidissimos noverat, calumniatus, ut morte damnarentur effecit. Ipse autem Mysiam liberavit, tyrannidem in se ipsam errare faciens (Philostrat. lib. VII, 0933A de Vit. Apoll., cap. 1, pag. 320) . Cives enim, facto repentino impetu, sicut ait Laertius, lapidibus illum obruerunt (Laert. lib. IX, in vita Zenonis, § 27) . Addamus hoc latini Ciceronis testimonium: Zeno Eleates perpessus est omnia potius, quam conscios delendae tyrannidis indicaret. Alibi vero illum simpliciter in tormentis necatum tradidit (Cicer. lib. II Tuscul. pag. 146, lin. 2 et lib. III de Natur. Deor. pag. 252, lin. 28) .

Sed quia plures Zenonis nomine appellati sunt, non minima forsitan dubitandi ratio est utrum is quem Tertullianus Zenonem simpliciter nuncupat, ipse sit Zenon Eleates, qui quidem non dicitur affectasse, sed voluisse potius subvertere tyrannidem. Verum responderi poterit illum dum insidias tyranno moliretur, tum cogitasse de regno illius occupando. 0933B Praeterea, cum magna fuerit de hujus Zenonis morte opinionum varietas, quid mirum si Tertullianus, alios secutus, singulare aliquid de hoc Zenone tradiderit? Caeterum si quis alium nobis Zenonem indicet, et certius probaverit tyrannidem ab illo fuisse affectatam, manus illico dabimus. At de Zenone postea adhuc agendum.

Contra autem christianus ab illa regnandi, et in aliorum regna invadendi cupiditate per quam longissime abest; ut pote qui nec edilitatem, ait Tertullianus, hoc est, nullum magistratum, nullum publicum munus affectat. Aedilis autem, ut post Varronem annotat Festus, initio quidem dictus est, qui divinarum privatarumque aedium curam gerebat. Sed hoc nomen ad alios magistratus postea translatum est (Tertullian. 0933C Apologet. cap. 46, pag. 500; Varro, lib. IV, de ling. latin. § 14; Fest. lib. XX, de signific. Verbor. ad Verbum Aedilis) .

Tum deinde Tertullianus, si de animi aequitate (nostri codices manu antiqua exarati, priscaeque editiones aequanimitate) hoc est, aequa sedati animi constitutione, congrediar, ecce praesto nobis est Lycurgus, qui apocarteresim optavit, quod leges ejus Lacones emendassent (Tertullian. loc. cit.) , quemadmodum superius explicavimus. At christianus, uti ait auctor noster, etiam damnatus ab ethnicis suam propter religionem, tum servata semper eadem animi aequalitate, gratias agit, sicut postea ostendemus (Infr. cap. 16, art. 3) .

Pergit idem ipse auctor noster: Si de fide, omnibus semper servanda, christianus cum ethnico componatur, 0933D Anaxagoras depositum negavit hospitibus. Nonne autem ibi alludit adscriptam a Plutarcho historiam Periclis, qui repetundarum, peculatus, atque pecuniae, quae apud Prytanas deposita fuerat, expensae accusatus, ut se purgaret, Anaxagoram trepidans ejecit ex urbe, misitque in exilium (Plutarch. in Vita Periclis, pag. 169, tom. I) . Verum christianus, uti adjecit Tertullianus, extra fidelis vocatur (Tertullian. ibid.) , id est, non solum suis christianis, sed etiam exteris quibuscunque hominibus datam fidem praestat semper illibatam. Plura autem de deposito a christianis fideliter servando Ambrosius in suis de Ministrorum officiis, alioque in libro disputat, ibique dixit: Nihil interest utrum abjures depositum, an doleas 0934A restitutum. In utroque fidei ambiguum vitae periculum est (Ambros., lib. II de offic., cap. 36, pag. 105 et seq. ac lib. 1, de excess. Satyr. § 3, pag. 1144) .

Praeterea, si de simplicitate, ait Tertullianus, consistam, tanto magis in eam peccat gentilis, quanto magis christianus illam assequi conatur. Nam Aristoteles familiarem suum Hermiam turpiter loco excedere fecit (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . At Laertio si credimus, Hermias ille eunuchus fuit, et Atarnensium Rex Ἀταρνέων τύραννος (Laert. lib. V, in vit. Aristot., § 3) , ad quem cum Aristoteles venisset, illius amicitiam sibi ita conciliavit, ut impetraverit filiam ejus, sive concubinam, quam adamabat, dari sibi uxorem, sicut alibi a nobis annotatum (tom. I Apparat., pag. 1152) . In animi autem omnino 0934B grati testimonium Aristoteles fertur immolasse mulieri, ac in illius et Hermiae honorem scripsisse hymnum, propter quem impietatis accusatus est (Athen. lib. XV, Deipnos., cap. 16, pag. 696, Suid. ad v.) Sed quo haec pluribus testibus confirmantur, eo difficilius probatu cur et quomodo Hermias ab eo aut ex regno, vel ex hac vita ejectus sit. Aristocles enim, ejusdem Aristotelis discipulus, fatetur quidem illum multis calumniis lacessitum, quas confutare ibidem connititur (Aristocl. apud Euseb., lib. XIV Praepar. Evang., pag. 791 et seqq.) . At nimia haud dubie in magistrum suum animi propensione multa procul dubio dissimulare potuit. Quid igitur, si haec Aristoclis adulatio eo magis Tertulliano suspecta fuerit, quo certius aliunde didicerat laesum ab Aristotele etiam 0934C amicissimum sibi Hermiam. Nam illi opponit christianum hominem, qui nec inimicum suum laedit (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500, ibid. cap. 31 et 37) , ut divinis, quemadmodum saepius observatum est, obtemperet praeceptis, quibus jubetur nullum odisse, laedenti vicem non reddere, diligere inimicos, ac pro iis Deum precari.

Pergit ille: Idem Aristoteles tam turpiter Alexandro regendo potius adulatur, quam Plato a Dionysio venditatur (Ib., c. 46, p. 500) . Quidam vero quibus obscurior haec phrasis visa est, ibi potitus pro potius legendum esse existimant. Sed frustra, et contra codicum omnium reclamationem. Quid enimvero si adverbium potius ab auctore nostro sumatur pro citius, prius, sive etiam magis, ita ut illius sensus sit: Aristoteles 0934D Alexandri Magni, sicuti nemo nescit, praeceptor, citius magisque turpiter ei adulatus est, quam nequiter Plato a Dionysio tyranno venditatus fuit. De Platonis autem venditione alibi disseruimus (tom. I Apparat., pag. 554, 620, 1144, et Dissert. in Lactant:, cap. 39, art. 10) . Nec minus constat Aristotelem adulatum esse Alexandro, cujus ambitionem, ut alia vitia taceamus, non modo non repressit, sed fovit, et adulationis artificio emollivit ταύτην μὲν οὖν, ait Plutarchus, τὴν φιλοτιμίαν αὐτοῦ παραμυθούμενος (Plutarch. in Vit. Alexandr., pag. 668, tom. 1) .

Tum dehinc Tertullianus: Aristippus in purpura sub magna gravitatis specie nepotatur, id est, luxuriose et intemperanter vixit. Memoriae autem Laertius mandavit 0935A Dionysium jussisse, ut quodam in convivio singuli veste purpurea induti saltarent (Laert., lib. II in Vit. Aristip. § 78) : Quod quidem cum Plato recusasset, Aristippus veste hac prompte sumpta, coepit saltare, hosque quos Gregorius Nazianzenus, et Suidas Euripidis esse affirmant (Greg. Naz. carm. lamb. 18, pag. 209, Suid. ad v. Ἀρίστιππος) versus recitavit:

. . . . Καὶ γὰρ ἐν βακχεύμασιν
Ὁ νοῦς ὁ σόφρων οὐ διαφθαρήσεται.
. . . Neque in sacris Liberi
Sapientum pudica mens umquam corrumpitur.
Adire poteris Gregorium Nazianzenum, qui ibi aliorum philosophorum vitia componit cum Christianorum virtutibus (Greg. Naz. loc. cit.) . Porro autem de eodem Aristippo, sed tacito ejus nomine, Tertullianus noster alibi: Audio, inquit, et in purpura philosophatum 0935B (Tertull. lib. de Pallio, cap. 4; idem, Apologet., cap. 46, pag. 500) .

Demum ille adjecit: Hippias dum civitati insidias disponit, occiditur: hoc pro suis, omni atrocitate dissipatis, nemo unquam tentavit christianus. Mirum sane quam corruptum sit in manuscriptis codicibus Hippiae nomen. In duobus siquidem nostris antiquioribus legitur Icthidias, in duobus recentioribus Colbertinis Icthiclias, in quibusdam aliis Hidias, quod proprius accedit ad illud Hippias, in editis exhibitum. At de Hippia nostrum auctorem revera intelligendum esse confirmari sane potest his Ciceronis verbis: Nefarius Hippias, Pisistrati filius, qui in Marathonia pugna cecidit, arma contra patriam ferens (Cic., lib. IX ad Attic. epist. 12, pag. 306) . Plura autem de illo Herodotus, 0935C Pausanias, Suidas, et alii (Herodot., lib. I, § 61, lib. V, § 93 et seqq. Pausan., lib. I, pag. 20, Suid. ad v. Ἱππίας) . Sed non adeo certum est hunc ipsum esse, de quo tanquam philosopho Tertullianus loquitur, nisi eum philosophiae operam dedisse probaveris.

Alius ab eodem Suida memoratur Hippias Sophista et philosophus, Hehesidami discipulus, qui animum sua sorte contentum esse docebat. Nonne autem is est, qui a Cicerone, ut alibi diximus (tom. I Apparat., pag. 1222) , plurimum laudatus, gloriabatur nihil esse ulla in arte quod ipse nesciret? Sed si hic philosophus fuit, nobis certe neque Cicero, neque Suidas, qua morte obierit, indicarunt. Vero itaque similius pluribus haud dubie videbitur factum a Tertulliano de priore Hippia sermonem, nisi hujus philosophi 0935D nomen in ejus textu ab oscitantibus librariis fuerit corruptum.

At certo certius est quod ille addidit nihil unquam contra patriam suam attentatum a christianis, tametsi omni atrocitate suppliciorum, sibi ob religionem suam inflictorum, dissipatis, seu laceratis et enecatis (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . A Christo namque edocti, columbarum simplicitatem imitabantur, neminemque laedentes, de omnibus studebant bene mereri, et iis etiam, qui illos tanta crudelitate trucidabant.

Quis autem jam facile non cernit quam recte Tertullianus (Ibid.) post institutas inter philosophos gentiles et Christianos comparationes, his verbis concludat: 0936A Adeo quid (quaedam editiones: Quid adeo) simile, supple habent, philosophus et christianus? Graeciae, ubi potissimum philosophi floruerunt, et coeli, id est, veri Dei et Christi discipulus? Quid philosophus famae negotiator, sive gloriae animal, ut paulo ante dictum est, et Christianus vitae (editio Rigaltii et aliae deinceps salutis) negotiator? Quid philosophus verborum tantum, et christianus factorum operator? Quid Christianus rerum aedificator, et philosophus destructor? Quid philosophus amicus, Christianus inimicus erroris, commune habent? At Rigaltius propria auctoritate haec posteriora verba resecavit. Tum deinde in codicibus nostris ineditis, et editis vetustioribus: Quid veritatis interpolator, et integrator, et expressor, et furator ejus et custos. Rigaltius vero haec ita immutavit: 0936B interpolator erroris, et integrator veritatis; et furator ejus et custos? Sed quia emendatio illa nullius codicis fide nititur, ab illo haud dubie facta est; quoniam illa verba obscuriora, nec satis elegantia videbantur. Quid tamen prohibet quominus qualia in codicibus nostris descripta sunt, genuina esse dicantur, hicque sit eorum sensus: Philosophus est veritatis, in sacra nostra Scriptura traditae, interpolator, quia errores suos interponendo, novam ei formam dedit: est etiam furator, quandoquidem, ut saepius diximus, plura ex illa decerpsit, ac corrupit. Christianus autem veritatis est integrator, et expressor et custos; quia illam integram exhibet, exprimit, et custodit. Neque porro Rigaltius ibi manus suas continuit, sed abstulit adhuc haec subsequentia verba: 0936C Antiquior omnibus veritas, ni fallor. Quo autem jure haec dempserit, ex audacioribus aliis ejus correctionibus satis intelligitur. Nobis porro sufficiat annotasse varias textus Tertulliani lectiones, ac quam recte asserat longe praestantiorem esse Christianorum quam philosophorum doctrinam, moresque illorum, quam quorumlibet ethnicorum, castiores et sanctiores. Jam vero de his comparationibus in nostra ad Minucii Octavium dissertatione egimus (Dissertat. in Minut., cap. 13, art. 4) .