Articulus III. Quo Christiani modo Deum precarentur sine monitore, expansis ad coelum manibus, capite nudo, anima innocente, atque ad orientem conversi, quamque dissimili ratione ethnici deos suos, ac Persae solem adorarent.

0942B Christiani his, quae retulimus, horridis poenitentiae laboribus, non solum publicarum calamitatum tempore, sed singulis etiam, et statis praesertim diebus, Deum et pro se et pro aliis orabant, sine monitore, uti ait Auctor noster, sed de pectore intimo (Tertullian. Apologet., cap. 30, pag. 443) . Data autem opera dixit, sine monitore; quia mos ethnicorum erat, ut aliquis omnibus qui precabantur praeiret voce, eosque praemoneret. Ad hunc vero morem quidam referendos censent hos Statii versus:

Hinc tibi vota patrum credi, generosaque pubes
Te monitore regi, mores et facta priorum
Dicere. (Stat., lib. V Sylv., v. 488.)
0942C Sed ibi non agitur de ullis precibus monitore aliquo praeeunte recitatis. Ad eas autem propius accedit his Plinius verbis: Vidimus certis precationibus obsecrasse summos magistratus: et ne quid verborum praetereatur, aut praeposterum dicatur, de scripto praeire aliquem, rursusque alium custodem dari qui attendat, alium vero praeponi qui faveri linguis, id est tacere, jubeat (Plin., lib. XXVIII natur. Hist., cap. 2, pag. 556) . Si quis tamen objiciat hic de praestigiis, tumque praenuntiatis vocibus sermonem institui, is certe negare nequibit Plutarchum de solemnibus gentilium precationibus loqui, ubi monitos nos facit a Numa Pompilio praeceptum fuisse, ut cum magistratus et sacerdotes aliquid rei divinae faciunt, antecedat praeco, ac magna voce clamet: Hoc age: ὁ κήρυξ πρόεισι μεγαλῃ 0942D φωνῇ, ὃκ ἄγε (Plutarch., tom. I, in Vita Coriol., pag. 225) . Jubebat autem ea voce, inquit, omnes rebus divinis esse intentos, nec ullo opere aut negotio interpellari. Huc accedit Juvenalis qui de foemina Janum Vestamque, ut Pollio vinceret, rogante haec cecinit:

. . . Stetit ante aram, nec turpe putavit
Pro cithara velare caput, dictataque verba
Protulit, ut mos est. (Juvenal. Satir. 6, post med.)
Adi, si vacat et lubet, Brissonium in suo de Formulis libro (Brisson., lib. II de Form., pag. 68) . Verum Christiani talem non admittebant monitorem; quandoquidem non ore tantum et labiis, sed de pectore, 0943A atque intimo sinceroque cordis affectu Deum precabantur.

Praeterea orabant coelum suspicientes et manibus, inquit Tertullianus, expansis, vel quemadmodum alio in libro loquitur: Nos vero non attollimus tantum, sed etiam expandimus e Dominica passione modulatum (Tertullian. Apologet., cap. 30, pag. 441; idem, lib. de Orat., cap. 11) , hoc est, in Christi cruci affixi modum ac formam. De hoc autem precandi more alibi disseruimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 12, art. 3) . At quia ethnici etiam eodem modo deos suos, sicut adhuc ostendimus, precari solebant; ideo Auctor noster post haec verba, expansis manibus, adjecit, quia innocuis (Tert. Apologet., loc. cit.) . Gentiles enim manus impietatis, idololatriae, aliisque criminibus 0943B pollutas; Christiani vero suas non minus, quam pectus et animum, mundas plane et puras ad coelum precando tollebant.

Quinetiam ipsi insuper orabant capite nudo, ait adhuc Tertullianus, quia non erubescimus (Ibid.) . Ibi autem illos opponit adhuc gentilibus, quibus velato capite orare ac sacrificare mos erat. Audi, quaeso, de hoc ritu Virgilii carmina:

Quin ubi transmissae fuerint trans aequora classes,
Et positis aris, jam vota in littore solves,
Purpureo velare comas adopertus amictu,
Ne qua inter sanctos ignes in honore deorum
Hostilis facies occurrat, et omnia turbet.
Hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto,
Hac casti maneant in relligione nepotes. (Virgil. lib. III Aeneid., v. 403 et seqq.)
Quos quidem in versus haec Servius observat: Sane 0943C sciendum sacrificantes diis omnibus capita velare consuetos ob hoc, ne se inter religionem aliquid vagis offerret oblutibus, excepto tantum Saturno, ne numinis imitatio esse videretur, et Herculis in templo suo, quia et ipse capite operto est, vel quia hae arae ante adventum Aenaea a Junone et Evandro consecratae sunt (Serv. in cit. vers., pag. 292) . Ea autem exceptio satis probat hunc fuisse gentilium ritum et morem, quem etiam deos salutando et orando observabant. At de illo plura Brissonius, quem adire poteris (Brisson., lib. I de Form., pag. 140 et seqq.) .

Christiani itaque e contrario orabant nudo capite, quia dictum ab Apostolo noverant: Omnis vir orans aut prophetans velato capite, deturpat caput suum (Paul. I ad Corinth., cap. 11, v. 4) . At cur Tertullianus, 0943D inquiet aliquis, non hanc Apostoli attulit rationem, sed quia, uti ait, non erubescimus? Nos itaque huic respondebimus hanc ab eo datam videri, quia ad propositum suum maxime conducebat. Christianos enimvero gentilibus ibi, ut diximus, opponit. At hi, sicut ibidem subjecit, falsis diis sacrificando, quemadmodum precando, afferebant post omnia inquinamenta etiam conscientiam spurcam (Tertull. Apologet., cap. 30, pag. 443, 445) , et omni scelerum genere coinquinatam, ob quam si quid pudoris reliquum eis fuisset, perpetuo debebant rubore suffundi. Contra vero Christiani Deo suo omnipotenti offerebant orationem de carne pudica, sicut paulo ante notabamus ( art. sup.), de anima innocenti, de Spiritu Sancto profectam 0944A (Tert. ib.), quomodo a nobis in superioribus dissertationibus fusius explicatum fuit (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 12, art. 2, et in Lactant., cap. 33, art. 1) . Tantum itaque abest ut Christiani sic Deum precantes erubescerent; quinimo: Nos ad Deum expansos, ait Auctor noster, ungulae fodiant, cruces suspendant, ignes lambant, gladii guttura detruncent, bestiae insiliant: paratus est ad omne supplicium ipse habitus orantis christiani (Tertulliam. Apologet. loc. cit.) ; qui nec religionem suam profiteri, nec Deum precari erubescebat. At non tantum capite nudo, sed prostrato etiam corpore, sicut alia in dissertatione ostendimus (Dissertat. in Arnob., cap. 8, art. 2) , palam et publicis in synaxibus preces suas fundebant.

Ad haec vero hi ad orientem, aut quemadmodum 0944B Tertullianus loquitur, ad orientis regionem conversi, Deum precabantur (Tertullian. Apologet., cap. 16, pag. 369) . Neque mos ille, de quo alibi disputavimus (tom. I Apparat., lib. III, dissert. 2, cap. 8, art. 7, pag. 1040) , incognitus fuit ethnicis, qui solebant eodem quoque modo, sed plane penitusque perverso precari. Quamobrem Auctor noster illos ipsos hisce verbis compellat: Plerique vestrum affectatione aliquando et coelestia adorandi, ad solis ortum labia vibratis (Tertullian. loc. cit.) . Eadem ille in primo ad Nationes libro repetit (lib. I, cap. 13, pag. 579) . Testem hujus moris si requiras, Virgilium audire poteris, haec de Aenea canentem:

Surgit, et aetherei spectans orientia Solis
Lumina, rite cavis undam de flumine palmis
Sustulit, et tales effundit ad aethera voces. 0944C (Virgil. lib. VIII Aeneid., v. 68 et seqq.)
Et alio in libro de aliis sacrificia facientibus:

Illi ad surgentem conversi lumina Solem,
Dant fruges manibus salsas, et tempora ferro
Summa notant pecudum, paterisque altaria libant. (Ibid. lib. XII, v. 72 et seqq.)
Servius autem in hos ultimos versus illud animadvertit: Non utique nunc surgentem solem dixit; jamdudum enim dies erat: sed disciplinam caeremoniarum secutus est, ut orientem spectare diceret eum qui esset precaturus (Serv., pag. 676) . Quamobrem Latinus Pacatus initio panegyrici, quem Theodosio, eoque praesente, pronuntiavit: Divinis rebus operantes, in eam coeli plagam ora convertimus, a qua lucis exordium est (Pacat. Panegyr. Theodos., pag. 246) . Denique ut 0944D plures missos faciamus, Ovidius de dea Pale canebat:

His dea placanda est, haec tu conversus ad ortus
Dic quater, et vivo perlue rore manus. (Ovid. lib. IV Fastor., v. 365.)
At tametsi fuerit communis ille christianorum gentiliumque ritus, aliis tamen rationibus hi deos suos, illi vero Deum unum et verum ad orientem conversi orabant; gentiles enim, ut notat Tertullianus, affectatione profecto pessima aliquando etiam coelestia adorandi (Tertullian. Apologet., cap. 16, pag. 371, et lib. I ad Nation., cap. 13, pag. 579) . Res igitur caelestes, stellas, nimirum, ac planetas cum adorarent, deosque esse opinarentur, idcirco ad solem, illorum 0945A omnium maximum et primarium, orantes sese convertebant.

At Christiani longe diversis rationibus hunc in modum precabantur; ac potissimum quia ad paradisum, unde ejecti fuerunt, et ad solem justitiae Christum Dominum respicere debebant. Alias vero plures ex variis scriptoribus cardinalis Bona retulit, quas in ejus libris legere promptum est, nec huc congerere necessarium (Bona, de divin. Psalm. cap. 6, § 3, pag. 177) . Verumtamen Origenes, sicuti alibi observavimus (tom. I Apparat., pag. 1040) , ingenue fatetur hujus ritus satis validam rationem non posse proferri. Nemini tamen facile persuadebitur illum a Christianis nullam ob causam receptum, qui ita publico et unanimi omnium consensu observabatur, ut 0945B nec ipsismet ethnicis incompertus fuerit. Nam hinc quidam ex illis suspicabantur corporeum solem, sicut ait Auctor noster, Christianorum Deum esse, et ab illis adorari. Sed absurda haec calumnia paucis hisce verbis ab eo contunditur: Ad Persas si forte deputabimur, licet solem, non in linteo depictum, adoremus, habentes ipsum ubique in suo clypeo (Tertullian. Apologet., cap. 16, pag. 369) . Constat autem Persas coluisse solem, quem pro vero Deo habebant. Testes enimvero hujus impietatis sunt Herodotus, Strabo, Justinus historicus, et alii complures, quos quidem, ne ab aliis saepius actum agamus, non censuimus esse appellandos (Herodot., lib. I, § 131; Strab., lib. XV Geogr., pag. 732; Justin., lib. I Histor., cap. 10) . Mirum itaque nulli videri debet si hi solis cultores 0945C illum in clypeo depictum haberent; quandoquidem milites suis in clypeis depictas vel sculptas imagines deferre consueverant. Quinimo si Plinio credimus, inde derivatum est illud clypei nomen. Addit vero: Origo plena virtutis faciem reddi in scuto cujusque, qui fuerit usus illo. Poeni ex auro factitavere, et clypeos et imagines secumque in castris tulere (Plin., lib. XXXV Hist. natur., cap. 3, pag. 177) . Cui vero ignota sunt ea, quae Homerus de Achillis, et Virgilius de Aeneae clypeis graeco latinoque carmine cecinerunt? (Homer. Iliad. XVIII, v. 478, et seqq.; Virgil. lib. VIII Aeneid., v. 925 et seqq.) . Pari itaque ratione Persae in clypeo gestabant effigiem solis, quem maximum deum esse arbitrabantur.

Esto, inquies, ac cedo hunc fuisse revera Persarum morem. Sed quomodo inde colligi potest quis 0945D verus sit Tertulliani sensus? Nonnulli quidem ejus verba sic interpretantur: Persae in linteo pingunt solem, quem Christiani habent in clypeo suo, id est, in illo qui mundi oculus et instar clypei est, aut sicut alii volunt, vultum solis tanquam in clypeo cernunt. Sed haec magis utique subtilis, quam solida explicatio nunquam dubio procul in mentem Tertulliani venerat. Simplicior autem, ut ex observatis liquet, videtur esse hic illius sensus: Ethnici falso putabant solem a Christianis, quemadmodum a Persis adorari. Nam hi in clypeis suis effictam et repraesentatam solis dei sui imaginem ubique habebant, Christiani vero ne quidem in linteo ullibi depictam.