Articulus III. Quomodo Tertullianus refellat ethnicos objicientes injustam esse Christianorum a se vexatorum querimoniam, quippe qui ad tormenta ac mortem, quam, dissimulata religione sua, devitare poterant, sponte currentes, dici potius debebant dementes et desperati; ac quo jure hanc obtrectationem evertat exemplis Mutii, Empedoclis, Didonis, Reguli, Anaxarchi, laconum puerorum, atticae mulieris, Cleopatrae, et uxoris Asdrubalis.

0969A

Ethnici ut immanem et horrendam suam in Christianos crudelitatem quoquo modo excusarent, respondebant iis perire volentibus nullam fieri injuriam; imo vero debere eos diligere, per quos, quam volebant 0969B optabantque, mortem consequebantur. Sed Tertullianus ostendit inanem prorsus futilemque esse hanc responsionem. A Christianis siquidem postulabant gentiles, ut falsos deos colerent, suumque negarent solum et verum esse Deum. At illud quidem in potestate ipsorum ac voluntate positum constantissime recusabant, malebantque damnari, quam a Deo excidere (Tertullian. Apologet., cap. 49, pag. 528) , id est, eum reluctante conscientia Deum negando, a divina ejus gratia excidere, ac poenis brevi finiendis, et summo scelere declinatis, merito incidere in aeternas.

Invicto igitur alacrique animo pati plane volebant, verum eo more, ait Tertullianus, quo et bellum miles (Ibid.) . Ita enim in omnibus ineditis et editis 0969C codicibus ante Rigaltium, qui solita licentia ultimum nomen miles penitus abstulit. Sed ipsamet Auctoris nostri oratio illud postulare omnino videtur, Sanctissimos enimvero martyres nostros, ante tyrannorum tribunalia de religione sua certantes, cum aliis componit militibus, qui aperto marte, manuque conserta, cum reipublicae hostibus dimicant (Ibid.) . Praelium siquidem, ait ille, et postea Lactantius, martyris est, quo ante judicium tribunalia sub discrimine capitis (Lactant. lib. V divin. Instit., cap. 11, pag. 491; Tertullian. loc. cit.) , non armata quidem ferro manu, sed invicta patientia pugnando, victoriam tam certam quam gloriosam reportat. At nullus quidem miles libenter se committit praelio, in quo quia periclitatur, naturali timore trepidat. Ubi vero praelium 0969D semel inire compulsus est, totis pugnat viribus, tuncque laetatur cum reportata est victoria. Ad hunc igitur modum martyr pugnando adversus tyrannos, ingenito omnibus timore periculum reformidat. De parta tamen victoria tanto gaudio perfunditur, ut praelium quod declinare amplius non potest, non modo velit, sed amet etiam, omnibusque viribus cum tyrannis dimicet. Non putabat ergo Tertullianus praevertendum inconsiderata temeritate tempus martyrii, sed quoties, Deo ita permittente, offerebatur, toties invicta animi fortitudine subeundum.

At quidam ethnici aliis mitiores, et in Christianos magis propensi, urgebant illos esse dementes, qui facile poterant, manente apud animum proposito (Tertullian. 0970A Apologet., cap. 27, pag. 433) , seu mentali, uti aiunt, restrictione, diis sacrificare, sicque abire illaesi. Sed hi sane fraudulenta humanitatis specie dabant christianis consilium, quo ipsorum credulitate abuterentur. Non aliunde autem, pergit Tertullianus, hoc consilium emanare poterat, quam ex patre mendacii diabolo, qui eosdem christianos aut vi et saevitia, aut saltem astutia et dolo circumvenire moliebatur.

Summum itaque, ut supra ostendimus (Supr. cap. 9, art. 5; tom. I Apparat., pag. 357) , hi piaculum esse existimabant ullo unquam modo de sua, sicut ait Tertullianus, religione mentiri. Quamobrem malebant quoslibet, ac quantumvis horrendos cruciatus experiri, iisque trucidari, quam ullo minimo 0970B mendacio, aut ulla dissimulatione, aut exceptione mentali, fingere se aliquem colere Deum, quem falsum esse noverant.

Ast si non dementis, inquiebant ethnici, certe desperati hominis erat cuilibet suppliciorum generi, ac crudelissimae neci sese objicere, quae jactis in ignem duobus aut tribus thuris granis facillime devitari potuit. Jam vero a nobis (Dissertat. in Minut., cap. 12, art. 1, et Dissertat. in Lactant., cap. 10, art. 3) observatum est christianos ab ethnicis appellatos deploratae et desperatae factionis homines, propterea quod omnia tormenta, et quodlibet crudelissimum mortis genus despicerent, nec vererentur. Repulsam vero ab aliis ibidem vidimus absurdam hancce criminationem. Quid autem Tertullianus? Nulla, inquit, desperatio 0970C aut perditio est, ubi minime dubia victoria, ubi certum placendi Deo pignus, ubi securum aeternae felicitatis praemium (Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 530) .

Sed agedum, qua quaeso fronte martyres nostri, mortem pro vera sua religione laeto lubentique animo obeuntes, poterant nefandae desperationis ab ethnicis accusari (Ibid.) ? Nonne illi ipsi multos ex suis, qui dirissimis tormentis, neceque horrenda se occidi ultro passi fuerant, non summis tantum laudibus, sed aeternae gloriae titulis, ac statuis exornaverunt (Ibid.) ? Nam praetermisso magno gladiatorum numero, qui, sicut infra dicemus, suam vitam, iisdem ethnicis laudantibus, sponte feris objectam, saepe saepius amittebant, certe Mutius, inquit 0970D Auctor noster, dexteram suam lubens in ara cremavit, ut hoc factum fama ejus haberet (Idem, lib. ad Martyr. cap. 4) . At de hoc ipso Mutii facto alibi disseruimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 6, art. 3) .

Nonne etiam Empedocles, ait ille, totum sese Catanensium Aetnaeis ignibus donavit. Male in manuscriptis codicibus, Atheniensium Atheneis. Alio quippe in libro a nobis jam citato, scriptum ab illo legimus: Qui in ignes Aetnaei montis dissiluit (Tertullian. Apol. cap. 49, pag. 528; et lib. ad Martyr., cap. 4) . Alibi vero: Empedocles quia se deum delirarat . . . . . ne aliqua sepultura conditiore putresceret, assum se maluit, in Aetnam praecipitando (Idem, lib. de Anim. cap. 32) . 0971A Prius autem Horatius cecinerat:

. . . . Dicam Siculique poetae
Narrabo interitum: deus immortalis haberi
Dum cupit Empedocles, ardentem frigidus Aetnam
Insiluit. (Horat. de Art. poet. v. 463 et seqq.)
Plura si desideres, consule Laertium, Lucianum, Gregorium Nazianzenum, et alios (Laert. lib. VIII in Vit. Empedoc. § 69; Lucian. dialog. Menip. pag. 142 et Icaromeni. pag. 731. et lib. II Histor. pag. 398) .

Tum deinde Tertullianus: Aliqua, inquit, Carthaginis condilrix rogo secundum matrimonium dedit (Tert. Apologet. c. 50, p. 530) . Ita omnes nostri codices et non editi et editi. Itaque nonnulli frustra legendum putant non quidem Aliqua, sed Elisa. Dido enim his verbis tam perspicue designatur, ut nemo sit, qui 0971B eam illico non agnoscat. Quo circa Hieronymus simili plane modo alicubi scripsit: Stringam breviter reginam Carthaginis, quae magis ardere voluit, quam Hiarbae regi nubere (Hieronym. epist. 91, ad Ageruch.; et lib. I adv. Jovin.) . At ille tamen, quemadmodum Tertullianus, illud idem alibi enarrando, ipsam nomine suo appellat (Tertullian. lib. I ad Nat. c. 18, p. 584) . Sed haec ne grammaticorum quidem pueris, Virgilium quotidie legentibus, incomperta esse possunt.

Pergit Auctor noster: Regulus ne unus pro multis hostibus viveret, toto corpore cruces patitur (Idem, Apol. c. 50, p. 530) : vel sicuti alio in libro edicere maluit: Crucis novitatem numerosae et abstrusae Regulus vester libenter dedicavit (Idem, lib. ad Martyr. c. 4, et 0971C lib. de Exhort. castit. c. 31) . Sed id Paulo explicatius, hisque verbis alibi edisseruit: Regulus, dux Romanorum, captus a Carthaginensibus, cum se unum pro multis captivis Carthaginensibus compensari voluisset, maluit hostibus reddi, et in arcae genus stipatus undique extrinsecus, clavis confixus, tot cruces sensit (Idem, Apologet. c. 50, p. 530) . Crudelissimum itaque hoc supplicii genus vocat novitatem, hactenus non usitatam crucis numerosae, clavis videlicet acutis undique eminentibus, atque abstrusae (Idem, lib. I ad Nat. c. 18, p. 584, et lib. ad Martyr. c. 4) , quia, ut Tubero apud A. Gelium testificatur (Gell. lib. V Noct. Atti. c. 4) , in atras et profundas tenebras illum, in arca illa inclusum, quotidie claudebant, donec ardentissimis exorti solis radiis urendum exponerent. 0971D At de hoc Reguli supplicio alibi egimus (Diss. in Minut. Octav. c. 6, art. 3, et Dissert. in Lactant. c. 10, art. 3) .

Explanatum quoque a nobis fuit quod Tertullianus de Anaxarcho subjunxit: Cum, in exemplum, ptisanae pilo contunderetur: Tunde, tunde, aiebat, Anaxarchi follem; Anaxarchum enim non tundis. Follem ibi eo sensu dixit, quo Lucilius, a Nonio citatus, folliculum scripsit pro corpore (Tertullian. Apologet. c. 50, p. 530; tom. I Apparat. p. 1147; Non. de Signific. verbor., c. 2) ; Arnobius vero: Nihil nobis est promissum ad hanc vitam, nec in carnunculae hujus folliculo (Arnob. in fin. lib. II advers. gent.) . Graece autem Gregorius Nazianzenus scripsit, τὸν αὐτοῦ θύλακον (Greg. 0972A Nazianz. carmin. Iamb. 18) , illius vas et utrem.

Ad mulierum exempla inde Tertullianus regreditur, aitque: Attica meretrix, carnifice jam fatigato, postremo linguam suam comesam in faciem tyranni saevientis expuit; ut exspueret et vocem, ne conjuratos confiteri posset (Tertull. Apol. c. 50, p. 530) . Eadem ille duobus aliis in libris (ad Nation. c. 18, p. 584; ad Martyr., c. 4, § 17) , sed diversis verbis retulit. Ab Ambrosio autem nuncupatur: Pythagorea ex virginibus (Ambros. lib. I de Virginib. c. 4, § 17) . Vide si placet quae in hunc Ambrosii locum subnotavimus, et quae de illa diximus in superiore hujus Apparatus nostri tomo, ubi monuimus ipsi Leaenae nomen inditum (Tom. I Apparat. p. 1250) .

Multo difficilius illud videbitur, quod Auctor noster 0972B continuo subjunxit: Zeno Eleates consultus a Dionysio quidnam philosophia praestaret, cum respondisset contemptum mortis, flagellis tyranni subjectus, sententiam suam ad mortem usque signabat (Tertullian. Apologet. c. 50, p. 530) . In manuscriptis nostris codicibus, ante nomen flagellis legitur impassibilis, in antiquis editionibus impassibilibus. Sed Rigaltius hoc verbum, tanquam ab imperito librario perperam additum, resecavit. Quid vero, si Zeno impassibilis dicatur pro insuperabilis, ut pote qui nullis cruciatibus vinci unquam potuerit? Jure forsitan potiori Rigaltius dixisset in hoc Auctoris nostri textu corruptum fuisse a librariis Dionysii nomen. Testatum siquidem Laertius fecit Zenonem Eleatem mortuum esse circa septuagesimam nonam Olympiadem (Laert. lib. IX in Vita Zenonis, 0972C § 29) . Atqui circa nonagesimam quartam Dionysius senior tyrannidem exercuisse perhibetur. Ab hoc itaque, Zeno nec cruciari, nec occidi potuit. Non prorsus ergo immerito aut Tertullianus memoria lapsus argui potest, aut oscitantes librarii haud insolito errore Dionysium pro Nearcho, aut Demyso, aut Diomedonte postea scripserunt. Nam varii scriptores, ut alibi ostendimus (Tom. I Apparat. p. 1246) , narrant Zenonem Eleatem ab uno ex illis tortum ac necatum fuisse. Nec movere quemquam debet, quod Zeno de affectata tyrannide, non autem, sicut ait Tertullianus, de philosophiae bono interrogatus ab illo fuerit. Quid enim vetat, quominus tyrannus habita de proditionis consciis quaestione, ab eo petierit quidnam praestaret doceretque philosophia, ut hac interrogatione illud 0972D proditionis crimen acrius exprobraret?

Denique superbientium patientia sua gentilium agmen his Tertullianus in Apologetico claudit verbis: Certe Laconum flagella, sub oculis etiam hortantium propinquorum acerbata, tantum honoris conferunt, quantum sanguinis fuderunt (Tertullian. Apolog. c. 50, p. 530) . In suo autem ad Nationes libro haec se quidem tacere velle sic testatur: Ut taceam de Laconica gloria (Lib. I ad Nation. c. 18, p. 584) : sed aculeo non minus acuto pungit ethnicos. Verum clarius scripsit ad Martyres hunc plane inhumanum morem usque ad suam perseverasse aetatem: Hodie, inquit, apud Lacedaemonios solemnitas maxima est διαμαστίγωσις, id est, flagellatio: non latet in quo sacro ante aram nobiles 0973A quique adolescentes flagellis affliguntur, adstantibus parentibus ac propinquis, atque uli perseverent adhortantibus. Ornamentum enim et gloria deputabitur majore quidem titulo, si anima potius cesserit plagis, quam corpus (Idem. lib. ad Martyr., c. 4) . Sed de his plura jam in primo Apparatus nostri tomo enarravimus (Tom. I Apparat. p. 1246) .

Duarum insuper mulierum exempla in libro ad Nationes protulit (Tertullian. lib. I ad Nation. c. 18, p. 584) . Prima ab illo simpliciter vocatur Regina Aegypti, nimirum Cleopatra, quae bestiis suis, hoc est, aspidis ad se clam delatae morsu usa est, qua mortem sibi conscivit. Magis autem perspicue haec ad Martyres scripsit: Bestias foemina lubens appetiit, et utique aspides serpentes, tauro vel urso horridiores, quas Cleopatra 0973B immisit sibi, ne in manus inimici perveniret (lib. ad Martyr. c. 4) . Sed hoc famosae mulieris facinus saepius ab historicis Suetonio (Sueton. lib. II in Vit. August. § 30) , Plutarcho (Plutarch, in Vit. Antonii, p. 954) , et aliis, necnon a poetis decantatum est. Quapropter haec Horatii, quae ad Tertulliani propositum magis conducunt, carmina citasse satis erit:

Ausa et jacentem visere regiam,
Vultu sereno fortis, et asperas
Tractare serpentes, ut atrum
Corpore combiberet venenum:
Deliberata morte ferocior;
Saevis Liburnis scilicet invidens
Privata deduci superbo
Non humilis mulier triumpho. (Horat. lib. I Carmin. od. 37, v. 25 et seqq.)
0973C Altera porro mulier carthaginensis, Asdrubale marito, ait Tertullianus, in extremis patriae constantior (Tertull. lib. I ad Nation. c. 18, p. 584) , sive, ut alibi dixit, jam ardente Carthagine, cum maritum suum supplicem Scipioni videret, cum filiis suis in incendium patriae devolavit (Idem, lib. ad Martyr., cap. 4) . Cum enim rescivisset Asdrubalem, capta Carthagine, vitam a Scipione impetrasse, seque ab eo derelictam, in incensae urbis ignes se cum filiis injecisse memoratur. Videsis Valerium Maximum (Valer. Max. lib. III, cap. 2 Extern. § 8) , aliosque historicos scriptores.

Tot autem cum virorum tum mulierum exemplis recte Tertullianus demonstrat Christianos, sibi ob solam religionem illata ab ethnicis morte lubentissimo 0973D animo occumbentes, ab his perperam dementiae et desperationis accusari. Nam summis illi laudibus et honorum titulis suos, hactenus memoratos cumulabant. At longe majoribus digni erant christiani martyres, qui non caducae vanaeque hominum gloriae captandae, sed aeternae felicitatis comparandae caussa, horrendis plane cruciatibus se excarnificari mirum plane in modum patiebantur. Persuasissimum siquidem habebant se martyrio sempiternam beatitudinem consecuturos. Sed id a nobis paulo enodatius explicandum est.