Articulus II. Quanta iniquitate ethnici Christianos, nec auditos, nec defensos, sed suum duntaxat ob nomen condemnaverint, et crudelissime necaverint.

0980B

Secundum Tertulliani adversus effraenatam gentilium in Christianos violentiam argumentum non minoris profecto, quam superius, roboris est ac momenti. Ducitur autem ex certissima judiciorum regula, quae naturali aequitati adeo consentanea est, ut, ea praetermissa, iniquissimum, irritum omnino, et nullum sit cujusvis hominis judicium. At haec, ut scite Tertullianus animadvertit, regula est, quae vetat indefensos et inauditos omnino damnari (Tertullian. Apologet., cap. 2, pag. 276) . De legis autem hujus aequitate plane convicti gentiles, constituerant, ut quilibet cujuscumque criminis insimulatus, uteretur, et proprio ore, ait Auctor noster, et mercenaria advocatione, videlicet patronorum, qui mercede accepta, 0980C caussam illorum tuerentur.

Verum longe aliter Christianos, falsorum criminum accusatos, tractabant. Nullam quippe facultatem eis concedebant innocentiam suam aut ore suo, aut ullius patrocinio unquam defendendi. Verumtamen ejusdem, ut scite ille arguit, noxietatis (Ibid.) , sive, ut in nostris codicibus manuscriptis et antiquis editionibus legitur, ejusdem noxae eadem tractatio debebat intervenire (Ibid.) . Quid ergo iniquius, quam id quod justum est ethnico concedere, et illud ipsum negare christiano?

Ad haec vero, secundum omnium divinarum et humanarum legum praescripta quilibet homo, cujusvis criminis postulatus, non solum semper audiendus est et interrogandus, sed inquirendum insuper, ac 0980D quaestione etiam et tormentis extorquendum, quae sit criminis qualitas, qui locus et modus, quod tempus, qui socii ac conscii. Nec hoc aequissimum esse diffitebantur ethnici, qui haec omnia diligenter inquirebant, ubi aliquis ex suis ullius sceleris ab aliquo accusabatur. Summa tamen injuria haec omnia missa faciebant spernebantque, ubi agebatur de nostris, ait Tertullianus, elogiis (ibid.) , id est, de christianorum vituperatione et accusatione. Minus itaque bene in codicibus nostris habetur eulogiis, hoc est, benedictionibus, nisi nomen illud ab illo ironice acceptum fuisse probaveris. Quidquid sit, planus est et apertus Tertulliani sensus, qui asserit tantum abfuisse, ut gentiles illo, quem aequitas postulabat, modo in 0981A christianorum, sicuti aliorum omnium, crimina, quorum insimulabantur, unquam inquirerent; quin potius omnis eorum inquisitio judicibus omnibus prohibita erat.

Plinio enim secundo Trajanum imperatorem interroganti quid christianis, quorum infinitus propemodum erat numerus, faciendum, ille, ait Tertullianus, respondit, hoc genus inquirendos quidem non esse, oblatos vero puniri oportere (Tertull. Ap. c. 2, p. 273) . Ipsiusmet autem Trajani haec sunt in epistola sua ad Plinium verba: Conquirendi non sunt; si deferantur, et arguantur, puniendi sunt (Plin. secund., lib. X, epist. 102, pag. 377) : id est, juxta Tertulliani nostri interpretationem, si christiani revera esse comprobentur et convincantur, puniendi quidem, sed minime 0981B inquirendi sunt. Totum autem hunc Tertulliani locum citavit Eusebius (Euseb. lib. III Eccles. Histor., cap. 33, pag. 106) , qui prolata a nobis ejus verba sic graece interpretatus est: Τὸ τῶν χριστιανῶν φύλον μὴ ἐκζητεῖσθαι μὲν, ἐμπεσὸν δὲ κολάζεσθαι, quae Rufinus latine reddidit: Christiani non quidem requirantur, si qui tamen inciderint, puniantur (Rufin. lib. III Histor. eccles., cap. 27) . Nullus itaque Tertullianus dubitavit hoc edicto pronuntiatum fuisse christianos non perquirendos, sed statim atque judicibus offerrentur, ac christianos esse constaret, nulla amplius ullius rei facta inquisitione, puniendos. Nec male quidem. Nam Trajanus continuo addidit: Ita tamen ut qui negaverit se christianum esse, idque reipsa manifestum fecerit, id est, supplicando diis nostris, 0981C quamvis suspectus in praeteritum fuerit, veniam ex poenitentia impetret (Plin. ibid.) . Nullum igitur christianorum crimen a judicibus inquiri voluit, sed eos oblatos ob solum suum nomen, nec amplius auditos, puniri, nisi forte hoc negarent nomen suum, falsisque diis supplicarent.

Jure itaque merito exclamat Tertullianus: O sententiam necessitate confusam (Tertullian. Apologet., cap. 2, pag. 273) . Consulto autem dixit necessitate, quia Trajanus illam clarius explicare non poterat. Ea vero confusa est, quia Trajanus negat, sicuti recte arguit Auctor noster (ibid.) , non inquirendos christianos, utpote innocentes, nulliusque sceleris reos; et mandat tamen puniendos, ut nocentes, ac gravissimorum conscios scelerum. Eadem ergo haec sententia 0981D parcit et saevit, dissimulat et animadvertit (Ibid.) . Clementiam quippe dissimulat, parcendo christianis, qui judicibus non offerebantur. Saevit vero in oblatos, tametsi innocentes, quos suum duntaxat ob nomen jubet puniri.

In tota ergo Christianorum caussa nihil aliud postulabatur, sicuti adhuc ait Tertullianus, nisi confessio nominis, non examinatio sceleris (Ibid. pag. 271) , nec accusati defensio. Ad illos enim vero damnandos, aut absolvendos illud tantum sufficiebat, ut nomen suum, seu se christianos esse, aut negarent aut confiterentur.

Quod quidem, quam iniquum omnique juri divino naturali et humano adversetur, ille adhuc demonstrat 0982A quaestionibus, quas verberibus et tormentis leges haberi imperant. Non aliam quippe ob rationem exerceri debent, quam ut retegantur crimina, et illorum accusati ea a se commissa fateantur. Omnia namque placita principum, si tyranni non sint, justa senatus consulta, aliaeque leges non omnino iniquae, praecipiunt malos erui, non abscondi, verbo sunt Auctoris nostri, confessos damnari, non absolvi (Ibid. pag. 276; et lib. I ad Nation., cap. 2, pag. 560) . Ad Scapulam vero judicem similiter scribebat: Quid amplius tibi mandatur, quam nocentes confessos, damnare, negantes autem ad tormenta revocare (Idem, lib. ad Scapul., cap. 4) ?

Verumtamen ethnici, contra hanc tanta aequitate praescriptam judicandorum reorum normam, Christianos 0982B non ad aliquod scelus confitendum, sed negandum crudelissimis quaestionum tormentis compellebant. Persuasum ergo habere debuerunt illos esse innoxios, et nullius reos criminis, quippe qui illud ab ipsis negari vellent, aut eos, quod nefas est, si rei forent, plane mentiri. Quaestione siquidem torti, fatebantur palamque clamabant se esse christianos. Sed ethnici quibus alios confitentes reos amplius torquere fas non erat, christianos dirius jubebant cruciari, donec negarent, aut necarentur.

Recte ergo Tertullianus illos sic urget: Videtis quomodo ipsi vos contra mandata faciatis, ut confessos negare cogatis. Adeo confitemini innocentes esse nos, quos damnare statim ex confessione non vultis (Idem, lib. ad Scapul., cap. 4) . At certe hi tanta legum 0982C suarum praevaricatione se ipsos manifestissime condemnabant. Christianos enim, nec auditos, nec defensos, tanquam omnium in deos, leges, imperatores, mores, ipsamquemet contra naturam criminum reos insectabantur. Dum ergo nitebantur illos quaestione ad ea neganda adigere, fatebantur utique tam falsa esse ea crimina, quam summa erat illorum et innocentia et integritas. In hac itaque tam horrenda eorumdem christianorum vexatione non aliud, sicuti aiebat Tertullianus, nisi christiani nominis praelium est (Idem, Apologet., cap. 2, pag. 279) , in quo negantes absolvebantur, atque excarnificabantur confitentes.

Neque putaveris quidquam ab illo ibi aut fictum, aut exaggeratum. Nam eadem plane fuerat non solum Justini 0982D martyris, Athenagorae, Tatiani, ut alibi vidimus (tom. I Apparat., pag. 351, 356, 471 et 523) , sed Melitonis etiam, sicuti refert Eusebius (Euseb. lib. IV Histor. Eccles., cap. 26, pag. 147) , publica expostulatio. Palam quippe conquesti sunt, quamvis nullum nomen ex se ipso bonum sit aut malum, Christianos tamen suum duntaxat ob vocabulum, nec audita unquam caussa, condemnari. Eodem autem telo, sed paulo aliter contorto, ethnicos transfixerunt Minutius Felix, uti supra ostendimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 8, art. 2) , et Cyprianus, sicuti infra dicemus.

Nec multum curabant gentiles summam hanc tegere injustitiam, quam lata per tabellam, cujus Cicero 0983A (Cicer. lib. V in Verr., pag. 179, lin. 19; orat. 39 pro Rabir., pag. 561, lin. ult.; orat. 23 pro Flacc., pag. 369, lin. 47; orat. 37 in L. Pison., pag. 543) , aliique saepius meminere, contra eos sententia in publicum proferebant. In hac quippe tabella non aliquod christianorum, sicut aliorum morte damnatorum, crimen notabatur, sed solum christianorum nomen: De tabella, ait Tertullianus cos alloquendo, recitatis illum christianum (Tertullian. Apolog., cap. 2, pag. 279) , nihilque amplius. At cum res ita sit, pergit ille, certe: Christianus si nullius criminis nomen est, valde ineptum, si solius nominis crimen est (Tertullian. ibid.) . Et ita quidem in Rigaltii editione. In nostris vero codicibus: Christianus si nullius criminis nomen reus est, valde incestum, recentiores 0983B incertum, si solius nominis crimen est. In quibusdam manuscriptis, et editis Rigaltio antiquioribus: Christianus si nullius criminis reus est, nomen valde infestum, si solius nominis crimen est. Atque haec videtur genuina Tertulliani lectio, atque in aliis codicibus ea vox nomen transposita, et altera incestum corrupta. Sensus namque Tertulliani est, christianum nomen fuisse ethnicis valde infestum, propter quod solum, nec aliud prorsus ob crimen, christianos tam crudeliter torquebant, et interficiebant.

At nullum certe, urget Tertullianus (ibid., cap. 3, pag. 281) , nominis odium concipi potest, nisi illud aliquid significet barbarum, aut vitiosum in se ipso, vel incognitis hominibus qui eo appellantur. Atqui ethnici nihil potuerant in christianis deprehendere 0983C vitiosi, quos vel semel audire noluerant. Nihil etiam barbarum in christiani nomine, quod de unctione, ait Turtullianus, deducitur (Ibid., pag. 281) . Nec hilum quidem promovebant ignari gentiles, qui chrestianos, non christianos, appellandos esse garriebant. Nam hoc ipsum nomen de suavitate, vel benignitate derivatum est (Ibid.) . At de hac utriusque nominis etymologia alibi disseruimus (Dissertat. in Lactant., cap. 17, art. 1) .