Articulus II. Quam insulse ethnici ad torquendos tollendosque Christianos objicerent se quibusdam imperatorum legibus adstringi, quandoquidem ab iis ipsis emendatae sunt leges Lycurgi, qui idcirco inedia mortem sibi conscivit, atque aliae a Romanis abrogatae, ac nominatim Juliae, Papiae, et quae debitores in duas partes secari jubebant, ac quaenam leges illae fuerint.

Nullus unquam ulla, nisi iniquissima lege, ad falsum aliquem deum colendum adstringi potest. At 0990A injustae legis, ut recte ait Tertullianus, nullus honor est (Tertull., lib. I ad Nation., cap. 6, pag. 566) , nec ullius unquam hominis conscientiam obligavit. Nulla igitur humana lege Christiani ad fictitios deos colendos cogi poterant. Qua ergo fronte ethnici objicere poterant se ad eos torquendos et necandos, quibusdam imperatorum suorum legibus obstringi, qui negare non poterant plurimas ab hominibus etiam majoris auctoritatis, ut jam in superiori dissertatione vidimus (Dissertat. in Lactant., cap. 28, art. 1) , pro humana infirmitate et temporum opportunitate latas, quas idcirco audacter et impune emendarunt, spreverunt, conculcaverunt? Quo autem pacto id negassent, quod non solum certissimo Ciceronis testimonio (Cicer., lib. I de legib., pag. 328, lin. 5 et 0990B seqq.) , sed constanti saeculorum omnium experientia omnibus compertum est? Nihil itaque necesse fuit, ut id Tertullianus variis, et longe pluribus, quam par erat, exemplis comprobaret. Verumtamen quia quod abundat, ut aiunt, non vitiat, plurimas ille sancitas a variis legislatoribus leges, et a populis postea, aut emendatas, aut antiquatas ideo congessit, ut tandem ethnicis, legum in Christianos datarum auctoritatem nunquam non et ad nauseam usque objectantibus, linguam penitus occluderet. Nostri itaque officii esse duximus omnia ejus vestigia persequi, ac pro virili parte nostra, solitoque more ea enucleare, quae ab illo de antiquis ethnicorum legibus, earumque auctoribus, emendatione et abrogatione speciatim tradita sunt.

Orditur autem ab antiquissimo legislatore Lycurgo, 0990C cujus leges, inquit, a Lacedaemoniis emendatae, tantum auctori suo doloris incusserunt, ut in secessu inedia de se ipso judicaverit, aut ut alibi aliis verbis idem significantibus dixit, apocarteresin optavit (Tertull. Apologet., cap. 4, pag. 286; et cap. 46, pag. 512) , hoc est, voluntaria fame et inedia mortuus est. Cur autem, obsecro te, has leges Lacedaemonii emendavere, nisi quia eas imperfectas, nec sibi utiles et convenientes esse arbitrabantur? At Pausanias memoriae mandavit illum in quemdam confugisse vicum, cui Alpium nomen erat, postquam alter oculus ei excussus fuisset ab Alcandro, cui leges ejus non placuerant (Pausan., lib. III, pag. 100) . Valerius vero Maximus illud paulo fusius hisque verbis enarrat: Lycurgo neque leges salutariter excogitatae auxilio esse potuerunt, quominus infestos 0990D cives experiretur. Saepe enim lapidibus petitus, aliquando furore publico ejectus, etiam privatus oculo, ad ultimum ipsa patria pulsus est (Val. Max, lib. V, cap. 3, exter. § 2) . Sed uterque tacuit quo mortis genere vitam ille finierit. Aelianus vero scribit illi, cum Lacedaemonios justitia imbuere voluisset, erutum quidem oculum, aut ex insidiis jactu lapidis, aut baculi ictu (Aelian., lib. XIII Var., cap. 23) , quemadmodum a variis scriptoribus proditum fuerat. Quod vero ad rem nostram magis facit, testem nominatim citat Ephorum, qui eum in exsilio fame periisse perhibet. Sed ibi ille non dixit utrum haec fames voluntaria fuerit. Quamobrem Auctor noster pressius sequitur Plutarchum, qui diserte scribit illum jurejurando 0991A reges, senatum ac cives obstrinxisse, fore ut leges ejus sedulo observarent, donec Delphis rediret (Plutarch., t. I, in Vita Lycurg., p. 57) . Ne autem sacramenti religione solverentur, ἐτελεύτησεν ἀποκαρτερήσας, mortem sibi inedia conscivit. Sed id non prohibuit quominus Lacedaemonii suum non modo sacramentum, sed illius etiam leges spreverint et aboleverint.

Ad Romanos subinde Auctor noster venit, eosque his compellat verbis: Nonne et vos quotidie, experimentis illuminantibus tenebras antiquitatis, id est (experientia vestra edocti), totam illam veterem et squallentem sylvam, sive infinitam et obscuram veterum legum multitudinem, novis principalium rescriptorum et edictorum securibus, sive novis principum rescriptis, truncatis et caeditis (Tertull. Apologet., cap. 4, p. 286) . 0991B In Rigaltii autem et secutis editionibus, rustatis, et caeditis; sed qua auctoritate, nec ille dixit, nec nos aliud scire possumus, nisi hanc lectionem omnibus repugnare codicibus, atque ipsi, quem ille prae manibus habebat, exemplari Puteano. Nos tamen non latet a Tertulliano alibi scriptum: Colere omnia, runcare, atque rustare instituit; ut inde velut ex surculis et propaginibus populi de populis, urbes de urbibus, per ubique orbis pangerentur (Idem. lib. de Pall., cap. 2) . Sed cui unquam licuit verbum aliquod ex uno auctoris libro in alium contra codicum omnium reclamationem transferre? Quoquo autem modo legas, satis apertus est Auctoris nostri sensus: horrentem veterum legum sylvam novis expurgatam resecatamque fuisse principum edictis, quibus plura, tanquam 0991C noxiae herbae, evulsa sunt. Frustra igitur ethnici tantis clamoribus suarum in Christianos legum auctoritatem venditabant.

Ad id autem adhuc demonstrandum continenter Tertullianus adjecit: Nonne vanissimas Papias leges, quae ante liberos suscipi cogunt, quam Juliae matrimonium contrahi, post tantae auctoritatis senectutem heri Severus constantissimus principum exclusit (Idem, Apologet., cap. 4, p. 286 et seq.) ? Aperte autem ibi ille docet has Julias leges Papiis emendatas, sed utrasque abrogatas ab imperatore Severo. Variae autem erant Juliae leges, quae a Julio Caesare ita cognominatae sunt. Papiis vero seu potius Poppaeis nomen dederunt Papius et Poppaeus consules Augusti Caesaris tempore suffecti. Juliam vero legem de maritandis 0991D ordinibus a Tertulliano designari omnes facile concedunt. Verum quomodo Papia lex coegerit liberos ante suscipi, quam lex Julia jusserit matrimonium contrahi, Heraldus se non satis intelligere ( Herald. not. in Tertull.), et Antonius Augustinus sibi esse incognitum ultro fatentur (August. lib. de legib., cap. 18) . At sane constat eam Juliam legem, uti Dion (Dion., lib. IV Rom. Histor., p. 256) , Cornelius Tacitus (Tacit. lib. III Annal. ante med.) , et Suetonius perhibent (Sueton. in Vita August., § 34) , ab Augusto Caesare severius, quam alias, fuisse retractatam. Nam praeter praemia iis qui liberos susceperant proposita, ille graviores innuptis et caelibibus poenas indixerat, quas deinde, propter recusantium tumultum, mitigare 0992A coactus est. Addit porro Suetonius: Cum immaturitate sponsarum, et matrimoniorum crebra mutatione, vim legis eludi sentiret, tempus sponsus habendi coarctavit, divortiis modum imposuit (Suet. ibid.) . Nonne vero his verbis, immaturitate sponsarum, colligi potest propter multitudinem eorum, qui bellis civilibus aliisque antea exstincti fuerant, statutum esse ab imperatore Augusto, ut virgines, etiam nondum satis adultae et viro maturae, nuberent. Si autem is sit Suetonii sensus, hic Tertulliani esse videtur: Poppaea lege sancitum, ut virgines ea juniori aetate in matrimonium collocarentur, antequam illud lege Julia contrahere potuissent. Et vero ex Dione discimus ab eodem Augusto decretum, ut pactio nuptialis irrita esset, si nuptiae ultra biennium differentur, id est, inquit 0992B idem Dion, ut ea virgo, quam quis despondere volebat, decem annos nata esset, et nuptiae non ultra biennium prorogarentur (Dion., lib. LIV Rom. Histor. pag. 609) . Atqui si puella decimo aetatis suae anno despondere et nubere poterat, tum ergo filios suscipere, uti ait Tertullianus, cogebatur, quae lege Julia, matrimonium anno suo tantum duodecimo inire poterat. Vide, si placet, Gothofredi (Gothofred. Cod. Theodos. p. 226 et seqq.) et aliorum, in tertiam de sponsalibus legem, annotationes; et expende, quaeso, utrum haec, aut alia quaedam, quam excogitabis, verborum Tertulliani interpretatio tibi magis arrideat.

Dubium autem esse non potest, quin Severus imperator illam utriusque Juliae et Poppaeae legis partem 0992C abrogaverit, tempusque assignaverit, quo virgines matura aetate nuberent. Nam id Tertullianus heri, id est, suo tempore factum esse asseverat. Praeterea ex Martiano discimus aliquid in legibus Juliis ab eodem Severo emendatum (Lib. XXIII Digest. tit. 2, leg. 19) . Alibi vero ostendimus (Tom. I Apparat. lib. III, dissert. 2, cap. 18, art. 3, p. 1153) ablatas fuisse a Constantino Magno poenas, quae his Juliis Poppaeisque legibus contra caelibes et orbos decretae fuerant. Sed hae Tertulliani nostri tempore posteriores sunt.

Denique Rigaltius opinatur hasce leges ideo vanissimas a Tertulliano appellari, quia de filiis suscipiendis cogitare non immerito vanum stultumque videbatur Christianis, finem saeculorum instare credentibus, et vitae mortalis in aeternam commutandae desiderio suspirantibus. 0992D Sed vidimus eosdem Christianos solitos fuisse pro hujus finis mora deprecari. Nobis igitur facilius probabitur illud ab Auctore nostro dictum fuisse castitatis ac virginitatis studio, quas quidem virtutes Christiani tanto ardore colebant, quanto eas gentiles despectui habebant et adspernabantur.

Tum dehinc Tertullianus continenter prosequitur: Judicatos retro in partes secari a creditoribus leges erant. Consensu tamen publico crudelitas postea crasa est (Tertullian. Apologet. cap. 4, p. 287) . Una autem haec erat ex vetustissimis legibus, primum in decem, et postea in duodecim tabulas relatis, quae, teste Livio, in immenso aliarum super alias acervatarum legum cumulo sunt omnis fons publici privatique juris 0993A (Liv., lib. III, § 34 et 35) . Quae autem, ac quibus verbis concepta fuerit lex illa, te docebit A. Gellius, qui illius initium alicubi (Gell. lib. XV Noct. Atti., cap. 13, p. 821) , illamque integram alibi hunc descripsit in modum: Aeris Confessi Debiti Q. Jure Judicatis. Triginta. Dies. Justi. Sunto. Post. Deinde. Manus. Injectio. Esto. In. Jus. Ductio. Ni. Judicatum. Facit. Aut. Quis. Edendo. Em. Jure. Vindicet. Secum. Ducito. Vincito. Aut. Nervo. Aut. Compedibus. Quindecim. Pondo. Ne. Minore. Aut. Si. Volet. Majore. Vincito. Si. Volet. Suo. Vivito. Ni. Suo. Vivit. Qui. Emit. Vinctum. Habebit. Libras. Farris. M. Dies. Dato. Si. Volet. Plus. Dato. Tertiis. Nundinis. Partis. Secanto. Si. Plus. Minusve. Secuerunt. Se. Fraude. Esto (Ibid. lib. XX, cap. 1, p. 1101 et seqq.) . Eamdem 0993B hanc legem non sine variis lectionibus Fulvius Ursinus retulit (Fulv. Ursin. not. in. cit. August. lib.) .

Aere itaque alieno obstrictis primum hac lege concedebatur triginta dierum spatium, quo pecuniam quaererent. Tum deinde vincti in carcerem trudebantur. Tertiis autem nundinis, sive post alios sexaginta dies capite poenas luebant; et si plures erant creditores, secabatur corpus debitoris, et singulae ejus partes singulis creditoribus debantur. Quo certe nihil, ait Gellius, immitius, nisi, ut reipsa apparet, eo consilio tanta immanitas poenae denuntiata est, ne ad eam unquam perveniretur. Addici namque nunc, et vinciri multos videmus, quia vinculorum poenam deterrimi homines contemnunt. Dissectum esse antiquitus neminem neque legi neque audivi, quoniam saevitia ista poenae 0993C contemni non quita est (Gell. ibid.) . Cernis sane hanc ipsam esse legem, quam Tertullianus consensu publico antiquatam ac repudiatam asserit. Quintilianus quoque illud hisce verbis planissime confirmat: Sunt quaedam non laudabilia natura, sed jure concessa; ut duodecim tabulis debitoris corpus inter creditores dividi licuit, quam legem mos publicus repudiavit (Quintil. lib. III Inst. Orator. cap. 6) .

Atqui si in duodecim tabularum legibus, quas etiam pueri, tanquam omnium optimas, olim discere, uti ait Cicero (Cicer., lib. II de legib. pag. 341, lin. 27) , tenebantur, aliquid fuerit non modo non laudandum, ut alibi ostendimus (Dissertat. in Lactant. cap. 26, art. 1) , sed prorsus etiam immite, quanto magis in aliis, quas homines propter sua tantum 0993D commoda tulerunt! Nulla enim antiquitas, nec ulla legislatoris dignitas, sed sola aequitas legem commendat. Nulla igitur iniquior est ea, qua christianus ob solum suum nomen, nec audita unquam caussa condemnatur.