Articulus Primus. Quam invicte Tertullianus demonstret Christianos immerito accusari infanticidii, sive infantis in sacris eorum synaxibus occisi, comesae postea ejus carnis potatique sanguinis, ac turpissimi incestus, vanasque ethnicorum cavillationes funditus evertat, ubi de Cynopennis, Sciapodibus et Antipodibus.

Nullus ad vexandos perdendosque Christianos alius supererat ethnicis praetextus, nisi ut eos capitalis 1015B alicujus criminis quoquo tandem modo accusarent. At eo furoris et dementiae processerant, ut illos non unius tantum flagitii reos dicerent, sed omnium, ut ait Tertullianus, scelerum, deorum, imperatorum, legum, morum, ac totius naturae inimicos (Tertullian., Apolog., cap. 2, p. 277) . Verum quis, hac plane horrenda accusatione perculsus, non statim obstupescat? Quo enim modo tot tantorumque criminum rei esse poterant Christiani, qui, sicut jam demonstravimus, non modo unum verumque Deum summa veneratione colebant, sed quorum etiam castissimi erant mores, ac piissimum vivendi genus? Ruebat igitur se ipsa tam falsa criminatio. Verum quia christiana religio nihil, ut loquitur Tertullianus, de caussa sua deprecatur (Ibid., cap. 1, p. 259) , nec, sicut rei solent, ullam gratiam 1015C ullumve favorem requirit, hoc idcirco unum optat et petit, ut secundum severiora legum praescripta examinetur. Quamobrem Tertullianus ad ea omnia, quae Christianis objiciebantur, singulatim examinanda ac diluenda aggreditur, ac manifestissime demonstrat eosdem Christianos tam falso horum flagitiorum insimulari, quam certum erat illorum reos revera esse gentiles.

Quid enim a veritate magis alienum, quam eos laesae majestatis divinae redarguere, qui verum, ut diximus, Deum et privatim et publice in suis synaxibus semper colebant, malebantque atrocissimis quibuscumque se necari suppliciis, quam hunc unicum Deum negare, aut falsos deos ullo vel ficto tantum et simulato cultu venerari? Contra vero hujus summae impietatis evidentissime convincebantur gentiles, qui 1015D factitios, ut infra ostendemus, deos colebant, quos infames et omni turpissimorum criminum genere foedatos fuisse fatebantur.

At hi tamen nunquam non clamabant Christianos idcirco laesae divinitatis esse conscios, quia in suis synaxibus, et inter sacratiora sua mysteria, nefandissimis sceleribus sese impudentissime contaminabant. Nam dicebantur, inquit Tertullianus, sceleratissimi de sacramento infanticidii (Ibid., cap. 7, p. 306) , sive infantis quem ibi occisum devorare ferebantur. Inde et post convivium illud exsecrandum turpissimo pollui incesto, quod eversores luminum, verba adhuc sunt Auctoris nostri, canes, lenones scilicet, tenebras, tum et 1016A libidinum impiarum inverecundiam procurent (Ibid.) . In manuscriptis nostris codicibus et editionibus antiquis, deest vox tum, nec ibi multum necessaria videtur. Sensus autem Tertulliani, isthaec brevius alio in libro enarrantis, hic est: Post lumina a canibus eversa et exstincta, tenebrae, impurissimorum lenonum munus obeuntes, inverecundiam impiarum libidinum procurant (Idem, lib. I ad Nat., cap. 15 et 16) . Praecipua autem et capitalia haec crimina erant, quae ethnici, quemadmodum alibi, nec semel, annotavimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 8, art. 1, et seqq.) , tamdiu tantaque impudentia Christianis objiciebant, quanta facilitate ab antiquis Ecclesiae Patribus diluta confutataque sunt.

Variis vero Tertullianus noster rationum momentis 1016B falsam hanc criminationem funditus evertit. Primum enim ethnicos ipsos hunc alloquitur in modum: Dicimur semper a vobis tantorum scelerum rei; nec vos, quod tamdiu dicimur, eruere, investigare, et retegere curatis (Tertullian., Apologet., cap. 7, p. 307) . Nullus tamen condemnari prius debet, quam sceleris convincatur: Ergo aut eruite, inquit ille, si creditis, et Christianos horum scelerum convincite, aut nolite credere, quia non eruistis (Ibid.) . Enimvero hac affectata dissimulatione atque negligentia praescribitur (Ibid.) , praejudicioque certissimo probatur Christianorum innocentia, et summa morum integritas, quod nec ipsi audetis eruere (Ibid.) , ea crimina, quorum illos, tam falso, quam temere accusatis, nec caussa unquam, ut vidimus, audita, condemnatis, torquetis, et occiditis.

1016C Praeterea eo major erat haec ethnicorum perversitas, quo facilius promptiusque poterant investigare, atque agnoscere an vera essent illa Christianorum scelera. Nam census istius disciplinae, ait Tertullianus, hoc est, hujus disseminatae in mundo christianae disciplinae initium, a Tiberio est (Ibid.) ; aut, uti explicatius alio in libro: Principe Augusto nomen hoc, christianorum, ortum est; Tiberio, disciplina ejus illuxit. At certe quoniam christiana religio vera est, cum odio sui coepit, illius adhuc totidem sunt verba, simul atque apparuit inimica esse. Nostris vero in manuscriptis codicibus inimica est, hoc est, eo ipso quo coepit tempore, mundo apparuit, omnibus inimica et invisa fuit; ac tot hostes ejus fuerunt quot extranei (Idem, lib. I ad Nat., cap. 7, p. 307) , id est, omnes omnino homines praeter solos ipsosmet Christianos. Nam, ut ait adhuc 1016D Tertullianus, hostes illorum erant, et primo quidem propria ex aemulatione Judaei, seu sua in illos invidiâ, qua quidem propter abrogatos a Christo veteres suos ritus semper conflagrarunt: deinde milites ex concussione (Idem, Apolog., cap. 7, pag. 308) , hoc est, sicut nonnullis videtur, subdola furentium accusatione, sed melius, crudeli vexatione: ex natura tandem sua ipsi etiam domestici Christianorum (Ibid.) ; utpote qui conditionis suae impatientes, more solito insidiabantur dominis suis, quibus nocere nunquam non connitebantur.

Ab his igitur omnibus quotidie, pergit Tertullianus, obsidemur, quotidie prodimur, in ipsis plurimum caetibus 1017A et congregationibus nostris opprimimur (Ibid.) ; vel, sicut ipsos gentiles alibi compellando dixit: Scitis et dies conventuum nostrorum; itaque et obsidemur, et opprimimur, et in ipsis arcanis congregationibus detinemur (Idem., lib. I ad Nat., cap. 7, pag. 568) . Latere ergo gentilibus non poterat quid in iis Christiani agere consueverant.

At quis unquam, arguit Auctor noster (Tertullian., Apologet., loc cit.) , taliter vagienti, dum a christianis occideretur, infanti supervenit? Quis cruenta christianorum, qui comedebant illius carnes et sanguinem bibebant, ut invenerat, tanquam cyclopum et sirenarum ora, minime quidem abstersa judici conspicienda, reservavit? Quis vel in uxoribus aliqua immunda adulterii, in iisdem coetibus paulo ante admissi, 1017B vestigia deprehendit (Ibid.) ? Quae quidem ille aliis verbis alio in libro sic urgebat: Quis unquamsemeso puero supervenit? Quis in cruentato pane vestigia dentium deprehendit? Quis tenebris repentino lumine irruptis, immunda aliqua, ne dixerim incesta, recognovit (Idem, lib. I ad Nat., loc. cit.) ? In Apologetico autem ad duplicem cyclopum et sirenarum fabulam respexit. Poetae enim tam graeci, quemadmodum Homerus (Homer., Odyss. VIII, post med.) , quam latini, sicut Virgilius (Virgil., lib. III Aeneid., v. 617 et seq.) , finxerunt cyclopes homines fuisse monoculos, qui suos vorabant hospites. Nec minus nota est fabula sirenarum, quae navigantes, cantus sui dulcedine sopitos, in mare dejiciebant (Plin., lib. X Natur. Hist., cap. 49, pag. 441) .

1017C Tertullianus itaque sic argumentatur: Christianorum tot hostes erant, quot ethnici, judaei, milites et domestici, a quibus quotidie in suis etiam synaxibus obsidebantur opprimebanturque. Si ergo in illis tot tamque horrenda crimina perpetrassent, a tot hostibus suis adeo infensis deprehendi facillime poterant. Atqui ex infinito propemodum illorum hucusque numero ne unus quidem minima sceleris ullius vestigia unquam agnovit. Falsissima igitur erant ea crimina, quae improbi calumniatores Christianis objectabant (Tertull., lib. I ad Nati., cap. 7, pag. 569) .

Neque hi quantumlibet impudentissimi homines respondere poterant horum criminum testes a christianis pecunia aut mercede fuisse unquam corruptos. Nam quis talia facinora, ait Tertullianus, cum invenisset, 1017D celavit, aut vendidit ipsos trahens homines? (Idem, Apologet., cap. 7, p. 308.) id est fieri non potuit, ut ethnicus aliquis haec sibi cognita christianorum crimina aut sponte sua celaverit, aut dum christianos ad judicum tribunalia trahebat, illa pretio aliquo vendiderit, et tunc factus sit omnino mutus. Alio autem in libro haec aliis, vide an clarioribus verbis, sic enuntiat: Si praemio impetramus ab ethnicis, criminum nostrorum testibus, ne tales, quales illorum revera conscii, in publicum extrahamur, ac condemnemur, quare a nemine accusati et convicti opprimimur? Nonne possumus, corruptis auro testibus, et omnino ad judicium non extrahi? Quis enim proditionem, sive declarationem et accusationem 1018A horrendi alicujus criminis, sine crimine ipso, quod poterat ab alio aliquando agnosci et puniri, aut testis aut judex vendit, aut conscius redimit (Idem, lib. I ad Nation., cap. 7, p. 568) .

Nullius itaque testimonio probatum unquam fuerat Christianos reos esse horum criminum. Ecquis enim illa, uti urget Tertullianus, unquam prodidisset? Non ipsi quidem christiani. Si enim ethnicis sacra sua Samothracia et Eleusinia declarare nefas erat, quanto magis christiani divina sua mysteria reticere tenebantur (Tertull., Apolog., loc. cit., et lib. I ad Nation., cap. 7, pag. 568) ? Si ergo ab ipsis summo tegebantur silentio: Unde, inquit Tertullianus, extraneis gentilibus eorum notitia, cum semper etiam piae initiationes arceant prophanos, et arbitris careant, 1018B nisi impii minus metuunt (Ibid., loc. cit.) ? In nostris melioris notae codicibus manu exaratis, et plerisque antiquis editionibus legimus, etiam impiae initiationes. Nec forsitan male. Nam Tertullianus, a minori, ut aiunt, ad majus sic argumentari potuit: Si impiae ethnicorum initiationes celari debent, quanto magis sacrae et piae christianorum; nisi impii gentiles eas vulgando, minus sibi, quam christiani metuant?

Instat adhuc Auctor noster, atque haec exsecranda scelera a nemine nec perpetrari, nec credi posse hoc argumento demonstrat: Christianis pie viventibus futura post hanc vitam beata aeternitas promittebatur. At cui unquam christiano, aut christiana religione initiando, persuaderi aliquando potuit tot tantisque sceleribus eam posse comparari? Numquid ulli 1018C etiam summae auctoritatis viro haec dicenti, vel si vis juranti, ne unus quidem gentilis, non omnino insanus, fidem posset unquam habere, ac tam facili credulitate tam atrocibus coinquinari flagitiis? Atqui si ethnici haec nec credere, nec perpetrare possunt, quanto magis christiani, quorum non alia est, quam caeterorum hominum natura (Tertullian., Apologet., cap. 8, p. 312, et lib. I, ad Nation., cap. 7, p. 569) ? Non enim sunt cycopennae aut sciapodes, inquit Tertullianus, sive ut in alio libro, cynopennae aliqui, vel sciapodes, vel aliqui de subterranca antipodes (Idem, loc. cit., p. 312 et 569) . Primi autem, si Ctesiae, quem Plinius citat, fides sit, Monocoli, inquit, vocabantur, singulis cruribus mirae pernicitatis ad saltum; eosdemque Sciapodes vocari, quod in majori aestu humi jacentes 1018D resupini, umbra se pedum protegant (Plin., lib. VII Natur. Hist., cap. 2, pag. 11) . De his autem Solinus (Solin., Poly. histor., cap. 52, pag. 80) , Augustinus (August., lib. XVI, de Civit., cap. 8, p. 422) , Suidas (Suid., ad V. Σκιάποδες) , et apud Tzetzem Apollodorus (Tzetz., chil. 7, V. 662, et seqq.) . Cynopennae vero in quibusdam editis appellantur cyclopes, in aliis cynophanes, sed contra manuscriptorum nostrorum codicum auctoritatem. Vossius vero legendum censet cynopanes, graece κυνοπάνες, canes cornuti (Voss., not. in Mel., lib. III, de Situ orb., cap. 9) . Salmasio tamen placet eorumdem codicum nostrorum lectio Cynopennae a graeco verbo κυνοπεῖναι, quasi canina, inquit, fame laborantes (Salmas., not. in Solin., 1019A pag. 1005) . Recte quidem ad propositum Tertulliani, ibi loquentis de christianis, qui occisi infantis carnibus vesci, ac plusquam canina fame laborare ab ethnicis falso accusabantur. Sed quinam hi fuerint, scire parum interest. Nam de monstris Auctor noster loquitur, quae penitus ficta esse omnes ultro fatentur.

Quid ergo, inquiet aliquis, numquid et his similia monstra putavit antipodas? At nullam illorum in Apologetico, sed in libro tantum ad Nationes legitur fecisse mentionem. Nonne autem ibi eos nominavit, quia ipse, sicut alii plures, alibi a nobis appellati (Dissertat. in Lactant., cap. 21, art. 6) , in animum induxerant nullos esse posse antipodes, nisi adversis, uti aiebant, vestigiis ambularent? Neque certe 1019B aliter quam monstra, et falsi fictique homines ab illo hisce verbis exploduntur: Vel aliqui de subterranea terra, instar fungorum exorti, qui aliam, quam terrae nostrae homines, naturam habeant. Verum ab horum aliorumque monstrorum feritate longe aberant Christiani, qui aliis hominibus nostris eo tantum dissimiles erant, quod illos humanitate et charitate superarent. Nunquam ergo cogi potuerunt, ut qualibet pietatis et religionis specie infantis a se occisi manderent carnes, ac postea stupris, adulteriis, et incestis contaminarentur.

Caeca tamen obstinatione perculsi gentiles urgebant nimium credulis aut Christianis, aut saltem in eorum religione tyronibus impositum et illusum. Sed nihil ineptius absurdiusque fingi poterat. Christianis 1019C siquidem mos erat, ut initiandi a patre sacrorum, id est, episcopo, aut aliquo ejus vicario, ea docerentur, quibus ad eadem sacra praeparari, vel quae in illis agi deberent. Qua autem fronte episcopus, aut quivis alius tyroni vel christiano dixisset: Cum ad sacras synaxes veneris, infans tibi necessarius, adhuc tener, qui nesciat mortem, qui sub cultro tuo, quo illum jugulabis, rideat: item panis, quo sanguinis jurulentiam, vel melius alio in libro, rudem sanguinem colligas (Tertullian., Apologet., cap. 8, pag. 313, et libr. I, ad Nation., cap. 7, p. 569) . Necessarii quoque canes, qui post objectam offulam lumina extinguant, ac tandem necessaria soror et mater tua, quibus mediis in tenebris stuprum afferas? Sed dic nobis, quaeso, quibus auribus quilibet christianus, 1019D aut tyro haec audire poterat? Numquid sine horrore? Nonne saltem leges vereri debebat, quibus, ut monet Cicero, cautum erat: Incestum pontifices supremo supplicio sanciunto (Cicer., lib. II de Legib., p. 335, lin. 15) ? Si vero hanc poenam fraude vel auctoritate Christianorum vitari posse arbitrabatur, quomodo ab ethnicis judicibus interrogatus, crudelioribus tormentis cruciari et occidi malebat, quam haec, quibus conscientia penitus repugnat, crimina fateri? Nemini plane sani capitis homini haec credibilia sunt, aut fieri unquam potuisse persuadebitur.

Instabant gentiles se fama didicisse Christianos esse revera praefatorum scelerum conscios. At insulsa prorsus, respondet Tertullianus, et futilis est 1020A haec responsio (Tertullian., Apologet., cap. 7, p. 309, et lib. I ad Nation., cap. 7, pag. 566) . Negare enim non poterant verum esse, quod celeberrimus poeta cecinit:

Fama malum, quo non aliud velocius ullum. (Virgil., lib. IV Aeneid., v. 174.)
Fama enim rei tantum incertae nomen est, eaque saepissime oritur, aut ingenio aemulationis, sive invidia, aut arbitrio suspicionis, seu suspicione gratis conficta, aut mentiendi voluptate. Tam malo igitur ex principio, atque ex unius duntaxat ore exorta, plerumque mentitur, aut si quid veri unquam renuntiat, vel tum aliquid adjicit, vel detrahit, vel immutat. Tamdiu vero viget, quamdiu nihil probat. Ubi enim res probata est, tunc eo ipso illa cessat, et excidit. 1020B Merito igitur vir sapiens nullam illi fidem habet, multo magis cum ipsa sola index et nuntia est scelerum prorsus occultorum, quae nemo mentis suae compos homo aut perpetrare audet, aut potest. Nos vero alibi animadvertimus hanc Tertulliani responsionem a Minutio Felice paucioribus quidem, sed non minus efficacibus verbis plane confirmari (Dissert. in Minut. Octav. cap. 8, art. 2) . Denique Tertullianus addidit famae tam veloci, quam mendaci, non credendum, sed veritatem investigandam; quoniam, uti ferebat vulgatum ab ethnicis proverbium, Omnia tempus revelat (Tertullian., ibid., p. 310) . Quod quidem adagium Aulus Gellius (Gell., lib. XII Noct. Atti., cap. 11) his Sophoclis versibus decantatum citavit:

1020C Πρὸς ταῦτα, κρύπτε μηδὲν, ὡς ἅπανθ᾽ ὁρῶν
Καὶ πάντ᾽ ἀκούων, πάντ᾽ ἀναπτύσσει χρόνος.
Ad haec nihil occulta, quandoquidem omnia videns,
Et omnia audiens, cuncta revelat tempus.
Seneca vero: Quaedam, inquit, falsa veri speciem habent. Dandum semper est tempus: veritatem dies aperit (Senec., lib. II de Ira, cap. 540) . Sed plura de hoc proverbio congerit Erasmus, quem consulere poteris (Erasm., Adag., chil. 2, centur. 4, adag. 17) . Quis autem falsa sub veri specie crebrius, quam fama adnuntiat? Solo igitur, si non falso, saltem incerto ejus testimonio gentiles ad vexandos Christianos niti non debebant; sed capere tempus, quo examinata eorum caussa, veritas cognosceretur.