Articulus VIII. Quam inconsiderate ethnici vitio Christianis verterint cultum crucis Christi, cum illi ipsi quaslibet in deorum suorum simulacris, tropaeis, vexillis, et militarium signorum ornatu, cruces adorarent: quibus partibus crucem Christi compositam Tertullianus putaverit; cur siphara appellaverit stolas crucis, cujus homo expansis manibus figuram exhibet.

1035D

Urgebant adhuc ethnici laesam violatamque a Christianis supremam Dei majestatem religioso cultu crucis, cui Christus affixus fuerat. Sed qua, putas, ratione hanc saepe saepius ab illis repetitam criminationem Tertullianus diluit? Non alia profecto, quam 1036A intortum ab ethnicis telum in ipsosmet retorquendo. Tacet enim utrum Christiani crucem illam revera colerent, ac variis tantummodo rationum momentis ostendit illos omnino imprudenter hujusce cultus redargui ab ethnicis, qui cruces quaslibet passim venerabantur.

Quid ergo, inquies, numquid fallaci aliquo silentio negavit, aut dissimulavit crucem Christi ab ipsius discipulis honorari? Minime gentium. Quam enimvero ob caussam id negare aut dissimulare potuisset, qui fatetur illos ad omnes fere vitae suae actus frontem suam crucis munivisse signaculo? Cur autem, obsecro, sacrum illud signum frontibus suis tam saepe imponebant, nisi persuasum omnino habuissent aliquid in illo sibi praesidii esse, ac veneratione sua 1036B digni (Tertull. lib. de Coron. cap. 3, et lib. II ad Uxor. cap. 5) . At de hoc antiquissimo colendi crucem Christi more plura in aliis dissertationibus nostris contra haereticos disputavimus (Dissertat. in Minut., cap. 11, art. 3, et in Lactant. cap. 19, art. 1, et in Lucil. Caecil. cap. 5, art. 2) . Non poterat ergo Tertullianus hoc negare, quod suo tempore omnibus Christianis quotidie usitatum, ac ipsis etiam gentilibus satis compertum erat (Tertullian. Apologet., cap. 16, p. 366) .

Quamobrem his, crucis Christi cultum objicientibus, non aliud, quam hoc brevissimum dedit responsum: Qui crucis nos religiosos putat, consecraneus erit noster; vel sicut in alio libro: Qui nos crucis antistites affirmat, consecraneus erit noster (Idem, 1036C lib. I ad Nation., cap. 12, p. 578) . Nomen vero consecraneus, quemadmodum in veteribus glossis annotatur, idem sonat, ac sacrorum socius. Palam ergo ille asseverat prorsus inconsideratos esse gentiles, qui cum plurimas cruces adorarent, Christianos tamen ideo hujus superstitiosi et impii cultus arguere audebant, quia crucem Christi venerabantur.

Antequam vero argumenta, quibus illud probare contendit, examinemus, animadvertendum est quam ille dixerit esse crucis Christi figuram. Nobis, inquit, tota crux imputatur, cum antenna scilicet sua, et cum illo sedilis excessu (Ibid. l. I ad Nation., loc. cit.) . Nos itaque docet crucem Christi integram fuisse ac perfectam; utpote quae tribus partibus composita erat, ligno videlicet recto, et antenna, sive transverso altero 1036D ligno, atque sedili, sive scabellulo, cruci imposito, et eam excedente. Nos vero alibi observavimus (Tom. I Apparat., p. 597) ortam inter eruditos controversiam utrum illud scabellum, seu lignum excedens, toti hominis crucifixi corpori, vel ejus tantum pedibus supponeretur. Sed cum sedile a Tertulliano nostro appellatur, hoc procul dubio nomine satis aperte innuit illud in crucis medio positum, ac in eo requievisse crucifixi hominis corpus, ne graviori sua mole dilaberetur, aut fractis manibus caderet. Nonnulli autem putant hoc sedile designari his ejusdem Tertulliani nostri alio in libro verbis: Cornua crucis extima; nam et in antenna navis, quae crucis pars est, cornua extremitates vocantur, unicorni 1037A autem media stipitis palus (Tertull. lib. ad Judaeos cap. 2) . Fatentur tamen non plane incorruptum esse hunc locum, nec proinde certo definiri posse utrum his posterioribus verbis rectum crucis lignum non denotetur. At extra dubium esse videtur integram ac perfectam ab illo appellari Christi crucem, utroque ligno recto et transverso, ac sedili compositam.

Ethnicorum autem, Christianis hujus crucis cultum exprobrantium, ut temeritatem comprimat, conglobatis argumentis ostendit plures alias cruces non solum integras, sed earum etiam partes ab illis adorari. Non enim, uti ait, distinguitur a crucis stipite Pallas Attica, et Ceres Pharia, quae sine effigie, rudi palo, et informi ligno prostat (Tertullian. Apologet., 1037B cap. 16, p. 366) . Atque haec iisdem pene verbis in libro ad Nationes repetit (lib. I ad Nation. cap. 11, p. 577) . Sed in nostris manuscriptis exemplaribus scriptum est Ceres Fariam, in antiquioribus editis, Ceres Farrea; quae lectio pluribus placet, quia Cereri hoc nomen ideo impositum censent, quod illa far frugesque invenisse perhibeatur. Alii vero legendum malunt Pharia, seu Faria, sicuti in libro ad Nationes. Eo enim cognomine Cererem appellatam autumant, quia in Pharo Aegypti insula colebatur. De ea porro aliquid in nostra de Minutii Felicis Octavio dissertatione observatum a nobis fuit (Dissertat. in Minut. cap. 14, art. 4) .

Non semel autem in aliis dissertationibus (Tom. I Apparat. p. 734 et seqq., ac Dissertat. in Arnob., cap. 1037C 20, art. 1) adnotavimus antequam gentiles deorum suorum simulacra ad hominis effigiem finxissent, a quibusdam acinacem, an aliis gladium, ensem, hastam, a nonnullis lapidem, ab aliis rude lignum, et stipitem non elaboratum pro diis habita fuisse et adorata. Qui quidem mos apud quasdam gentes diutius perseveravit. Tertullianus autem significare videtur suo adhuc tempore exstitisse aliquod Palladis in Attica regione, et Cereris in Pharo insula simulacrum, quod rudis dumtaxat palus, et informe, ac sine ulla effigie lignum erat. At id profecto ex his, quae in citatis nostris dissertationibus retulimus, confirmari utique potest. Ethnici ergo palum hujusmodi terrae defixum tanquam sacra numina adorantes, partem crucis profecto adorabant.

1037D Integras autem cruces venerabantur in deorum suorum simulacris, humanam effigiem repraesentantibus. Fabricari siquidem a plastis et artificibus non poterant, nisi prius argilla aut alia quaedam materia sustentaculis, in crucis integrae modum appositis, revera superponeretur. Quapropter recte Tertullianus: Diximus, inquit, originem deorum vestrorum a plastis de cruce induci (Tertullian. Apologet., cap. 16, p. 366) . Antea vero dixerat: Simulacrum prius argilla deformat (Ibid., cap. 12, p. 340) , id est formare incipit, cruci et stipiti superstructa. Rursus autem alio in libro: Huic exordio et velut statumini argilla, desuper intexta, paulatim membra complet, et corpus struit, et habitum, quem placuit, argillae intus cruci ingerit . . . . . a 1038A cruce argilla, ab argilla deus quodam modo transit, crux in deum per argillam. Crucem igitur consecratis, a qua incipitur consecrari (lib. I ad Nation. cap. 12, p. 578) .

De his autem jam egimus in nostra de Minutii Felicis libro dissertatione (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 4, art. 12) , nec non etiam de tropaeis, cantabris, et vexillis. Eadem vero ratione his omnibus ab Auctore nostro adjiciuntur: Siphara illa vexillorum et cantabrorum (Tertullian. Apologet., cap. 16, p. 369) . At sipharum, sive sypharium, supparus, et supparum vocabatur varium vestimenti et veli genus, puta navium et theatri: sed ibi a Tertulliano, uti satis liquet, sumitur pro velamento signorum militarium, cruci, vel ligneae, vel alterius materiae imposito. Continenter 1038B enim, haec siphara, inquit, stolae crucem sunt (Ibid.) , id est, amictus sunt, et velamenta, quibus crux velabatur, vel tegebatur. Siphari igitur nomine designat velum illud ex transversa crucis parte appensum, quo vexilla et cantabra decorabantur. Quamobrem ethnicos hisce verbis irridet: Laudo diligentiam. Noluistis nudas et incultas cruces consecrare (Ibid.) In altero etiam libro: Siphara illa vestes crucum sunt. Erubescitis, opinor, incultas et nudas cruces colere (Idem, lib. I ad Nation., cap. 12, p. 579) .

Instat adhuc ille: Victorias adoratis, cum in tropaeis cruces intestina sunt tropaeorum (Idem, Apologet. loc. cit.), id est, tropaeis subjectae sunt. Paulo vero aliter in alio libro: Victorias ut numina, et quidem augustiora, quanto laetiora veneramini con . . . . one quid 1038C melius extollant, cruces erunt intestina quodam modo tropaeorum (Idem., lib. ad Nation. loc. cit.) . Constat sane Victoriam ab illis in dearum positam fuisse numero: quod quidem, vix ulli incognitum, probasse sufficiat his Tullii verbis: Quid concordiae templum, libertatis, et victoriae, quarum omnium rerum, quia vis erat tanta, ut sine deo regi non posset, ipsa res deorum nomen obtinuit (Cic., lib. II de Natur. deor., pag. 223, lin. 5.) . De illa vero ejusque effigie Claudianus hos fecit versus:

Ipsa duci sacras Victoria panderet aedes.
O palma viridi gaudens, et amicta tropaeis,
Custos Imperii virgo, quae sola mederis
Vulneribus, nullumque doces sentire laborem. (Claudian. lib. III, de Laudib. Stilicon., v. 204 et seqq.)

Effigies igitur illius fulgebat in tropaeis, sive captis 1038D hostium spoliis, quae summo stipiti, et in crucis figuram erecto, superposita, solebant solemni pompa deferri. Ethnici itaque Victoriam non solum in suo templo, sed in his etiam tropaeis, adorantes, crucem quoque adorabant. Nam tropoea victricia, inquit Minutius Felix (Minut. p. 287) , non tantum simplicis crucis, verum etiam affixi in ea hominis figuram imitantur.

Sed acrius adhuc urgentem Tertullianum subsequamur: Religio Romanorum, inquit, tota castrensis signa veneratur, signa jurat, signa omnibus diis praeponit. Omnes illi imaginum suggestus insignes monilia crucum sunt. (Tertullian. Apologet. cap. 16, p. 367) . Ita quidem in nostris codicibus manu exaratis, et editis antiquioribus. Verum Rigaltius ibi nomen Romanorum, 1039A nulla reddita ratione, sustulit. Suspicamur tamen eam fuisse, quia in libro ad Nationes eadem, sed omisso illo Romanorum nomine, his verbis repetit: In victoriis et cruces colit castrensis religio, signa adorat, signa dejerat, signa ipsi Jovi praefert: sed ille imaginum suggestus, et totus auri cultus monilia crucum sunt (Idem, lib. I ad Nati., cap. 12, pag. 579) . At Rigaltius animadvertisse satis non videtur illud Romanorum nomen potuisse in hoc libro, ad omnes generatim nationes directo, praetermitti, non autem in Apologetico, qui ad omnes antistites ac imprimis romanos missus fuit. Mos autem militaria signa adorandi apud istos ita invaluerat, ut Artabanus Parthorum rex ad Caligulae, inquit Suetonius, legatum veniens: Aquilas et signa romana Caesarumque 1039B imagines adoraverit (Sueton. l. IV, in Vit. Calig., § 14) .

Cur autem religio castrensis vocetur, ac signa sua juraret, his intelligere est Senecae verbis: Primum militiae vinculum est religio, et signorum amor, et deserendi nefas; tunc deinde facile caetera exiguntur, mandanturque ad jusjurandum adactis (Senec. epist. 95, pag. 305) . Primum itaque illud erat militum jusjurandum, quo se militiae addicebant, de quo plura Schelius in suis ad Polybium notis (Schelius, cap. 1 de sacramen.) , Brissonnius (Brisson. init. lib. IV. de Formul.) , Justus Lipsius (Lips. l. I de Milit. roman., dialog. 6., pag. 26) , et alii. At praeter hoc sacramentum milites etiam sua per signa jurabant. Nam Lucanus centurionem Caesari per ea jurantem sic induxit:

1039C . . . Per signa decem felicia castris,
Perque tuos juro quocumque ex hoste triumphos. (Lucan. lib. II, v. 278.)

Nec mirum sane; quandoquidem (Lucan. lib. II, v. 370) signa sua et aquilas putabant, ut ex Cornelio Tacito discimus, propria legionum esse numina (Tacit. lib. II Annal. post init. pag. 20) . Alibi vero de Antonio seditionem compescente: Mox conversus, inquit, ad signa et bellorum deos, hostium potius exercitibus illum furorem, illam discordiam injicerent, orabat, donec fatisceret seditio (Idem, lib. III Histor. post init. p. 180) . At clarius certe Dionysius Halicarnasseus: Σημεῖα τιμιώτατα Ῥωμαίοις ταῦτα ἐπὶ στρατείας καὶ ὥσπερ ἰδρύματα θεῶν ἱερὰ νομίζονται. Nihil in romana militia signis habetur venerabilius, nec minus sacra judicantur, quam deorum simulacra. (Dionys. Halic. lib. VI 1039D Antiquit. roman., pag. 375) .

Quapropter adjecit Tertullianus, signa omnibus diis praeponit (Tertullian Apologet. cap. 16, pag. 368) , videlicet castrensis illa religio; quia milites ea, quemadmodum vexilla, majori cultu quam alios omnes deos suos venerabantur. Non deerit fortasse qui existimet his verbis Tertullianum significasse signa militaria in exercitu et acie ante deorum simulacra et imagines ab antesignanis fuisse adsportata; sed prior sensus dictis illius ac menti magis congruere videtur. In alio enim libro dixit: Signa ipsi Jovi, et si deorum suorum maximo, praefert (Idem, lib. I ad Nat., cap. 12, pag. 579) .

1040A Atqui omnes illi imaginum, inquit, suggestus insignes monilia crucum sunt. Nos autem ibi quidam monitos esse voluerunt in nonnullis manuscriptis legi in signis non insignes, nec prorsus quidem absurde. De militum quippe signis ibidem agitur. Verum quia in longe pluribus meliorisque notae exemplaribus habetur insignes, hanc lectionem explodere non audemus. Nihil vero ad hujus potius, quam alterius lectionis confirmationem erui potest ex libro ad Nationes, ubi hoc nomen Tertullianus praetermisit, haecque verba subjunxit: Ille imaginum suggestus et totius auri cultus monilia crucum sunt (Ibid.) . Nonnulli quidem opinantur nomen suggestus ibi accipi pro vestitu et ornamento; sed id probare debuissent. Quid enim si sumatur pro ipso actu suggerendi, seu subtus gerendi 1040B hasce imagines, quae pendebant ex altiori hastae, sive ligni oblongi parte, et crucum monilia et ornamenta erant; quia ab illis supra se positis velabantur et decorabantur. Caeterum de his omnibus jam disputavimus in nostra de Minutii Felicis Octavio dissertatione (Dissert. in Minut., cap. 12, art. 4) , ubi adhuc ostendimus hominem, sicuti tandem Auctor noster ait, manibus expansis, prae se ferre crucis imaginem (Tertull. lib. I ad Nat., cap. 12 pag. 578) .

Sed aliquem audire nobis videmur, qui objiciet infirmam omnino esse hanc Tertulliani argumentationem. Gentiles enim, inquiet, deorum suorum simulacra, signa, tropaea, victorias, ac quaelibet ejusmodi alia adorantes, nihil plane cogitabant de crucibus, quae illis erant suppositae, aut eas velabant. Verum 1040C animadvertere is debet haud Tertulliani, aliorumque religionis christianae defensorum argumentationem, illa niti ethnicorum opinione, qua deorum suorum simulacra et signa veros deos esse arbitrabantur. Ea igitur tota, et omnes illorum partes, quarum praecipuae cruces erant, reipsa adorabant. Non enim existimabant ex simulacri tantum forma, habitu et qualitate, sed ex ejus etiam materia factum esse deum, quem solebant totum, omnibusque suis partibus compositum venerari. Dicendum ergo tam cruces velis et monilibus signorum militarium suppositas, quam alias eorumdem signorum partes, de quibus fortasse tum nihil expresse cogitabant, ab iis religioso cultu honoratas.