Articulus Primus. Quomodo Tertullianus demonstret falsos esse gentilium deos ex litteris, quibus ad prudentiam et liberalia officia informabantur, atque docebantur varias deorum inter se pugnas, Venerem sauciatam, Martem vinculis diu adstrictum, Jovem a monstro liberatum, vel casum Sarpedonis flentem, vel subantem in sororis amorem; item Apollinis et Neptuni servitutem, judicatum fulmine Aesculapium, ac tragaediis poetarum, nominatim vero Lentuli et Hostilii, aliisque masculum lunam irridentibus.

1103A

Ea est erroris natura, ut diu sibi ipsi non constet, seque ipsum tum etiam destruat, cum audacius caput attollit. Non mirum itaque, si ethnici datam mortuis hominibus divinitatem ibi everterint, ubi eam firmius stabilire debebant. Nullibi enim clarius et enodatius exponenda erat, quam in iis litteris, quibus 1103B adolescentes informabantur, uti ait Tertullianus, ad prudentiam (Tertullian. Apologet., cap. 14, pag. 351) , quae, teste Cicerone, constat ex scientia rerum bonarum et malarum, et nec bonarum nec malarum; et liberalia officia (Cicer., lib. III, de Natur. deor., pag. 245, lin. 15) , quae videlicet liberum, inquit Terentius, et ingenuum hominem scire omnino aequum est (Terent. Eunuch., act. III, scen. 2, v. 24) . At in his litteris quanta, ut loquitur Auctor noster, invenio ludibria, quibus numinum suorum infamabant divinitatem?

Si quis vero inquirat quae sint eae litterae et commentationes, respondebimus eo nomine poemata Homeri designari. Quae enim Auctor noster ibidem narrat, haec ab eodem poeta delibavit. Sibi autem illud si quis alicujus auctoritate firmari velit, en praesto est 1103C Minutius Felix, qui postquam varia illa deorum ludibria ex Homeri, suo nomine appellati, carminibus recensuit, sic prosequitur: His atque hujusmodi figmentis, et mendaciis dulcioribus corrumpuntur ingenia puerorum, et iisdem fabulis inhaerentibus ad usque summae aetatis robur adolescunt, et in iisdem opinionibus miseri consenescunt. Sed haec in superiori de hoc Minutii libro dissertatione fusius explicare conati sumus (Dissertat. in Minut., cap. 17, art. 4) .

Quo autem modo haec a Tertulliano probentur, jam si placet consideremus: Ab ipso, inquit, exordi . . . vestro, ejus unde oma, et omne aequore, cui quantum honorem additis, tantum deis vestris derogastis; magnificando qui de eis lusit (Tertull., lib. I, ad Nat., cap. 10, p. 575) . Et haec quidem verba sic descripta sunt 1103D in Agobardi codice, et in editione Gothofredi, qui deleta ibi verba sic supplenda opinatur: Ab ipso exordiar studio vestro, unde omnis materia et omne aequor. Rigaltius vero, nulla reddita ratione, ac tanquam de vera Tertulliani lectione securus, in ejus textu scriptum voluit: Ab ipso exordiar Homero vestro, ejus unda et omne aequor.

Sed haec conjectura debuit aliqua saltem ratione fulciri. Nobis tamen probabile satis videtur a Tertulliano, qui de gentilium litteris loquitur, quemdam citari celeberrimum illorum scriptorem, cui quantum honorem ethnici tribuebant, tantum diis suis, eum laudando, detrahebant. At is procul dubio est Homerus, tum quia omnium vetustior, ut alibi vidimus, 1104A scriptor est, tum quia scripta illius tanti faciebant, ut adolescentes iis ad prudentiam, sicut mox dicebamus, et liberalia officia erudirentur. Si quis tamen sagacior alium a Tertulliano indicari ostendat, hunc lubenter audiemus. Animadverte tamen, quaeso, ipsum Homerum nominatim appellari his subsequentibus Auctoris nostri verbis: Adhuc meminimus Homeri, ille opinor est, qui divinam majestatem humana conditione tractavit, casibus et passionibus humanis deos imbuens (Ibid.) , id est, omnibus etiam foedissimis humanis affectibus ac vitiis corruptos.

Et certe ille graecorum poetarum coryphaeus libros suos hisce deorum infamiis passim ubique foedavit. Nonnulla autem Auctor noster, ne foret longior, selegit exempla, ac illud quidem primum, quo decantat 1104B deos inter se propter Trojanos et Achivos, ut gladiatorum paria, congressos depugnasse (Idem, Apologet., cap. 14, p. 351) ; sive sicut in libro ad Nationes: Qui de illis favore diversis gladiatoria quodam modo paria commisit (et lib. I ad Nation., cap. 10, p. 575) . Sed quis nescit quam saepius ille in Iliade cecinerit hasce deorum pugnas, et Venerem, sicuti pergit Tertullianus (Ibid.) , humana sagitta sauciatam, Martem in vinculis pene consumptum, Jovem nunc cujusdam monstri opera liberatum, modo flentem Sarpedonis casum, nunc obscenissimo porcorum more subantem prurientemque libidine in sororem uxoremque suam Junonem, dum illi turpem suum in amicas amorem commemorabat. At ibi obiter observandum in Rigaltii editione simpliciter scriptum: Venerem humana sagitta 1104C sauciatam. In nostris vero manuscriptis, et antiquioribus editis codicibus legi: Venerem sauciatam, quod filium suum Aeneam pene interfectum ab eodem Diomede rapere voluerit. Martem, etc. Tacet quidem Rigaltius cur haec verba abstulerit, sed arbitratus est haud dubie haec explicationis causa ab aliquo librario adjecta fuisse, et post haec intrusa in textum. Nam haec in libro ad Nationes, ubi eadem repetuntur, non occurrunt. Neque etiam dictu facile est cur ibi adjecta sint illa verba, ab eodem Diomede, cujus nulla prius mentio facta fuerat? Verum quia haec in plurimis antiquissimis manuscriptis exemplaribus habentur, non sine praevia, ut supra diximus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 17, art. 4) , admonitione amputari debebant. Caeterum alibi Homeri loca indicavimus et explanavimus 1104D (et Dissertat. in Arnob., cap. 12, art. 1 et 3) , quae Tertullianus de illa Venere, de Jove, ac Marte citasse haud immerito videtur.

Simili etiam modo in iisdem dissertationibus ostendimus quantis alii quoque poetae probris ac contumeliis deos suos insecuti sunt. Non magno enim sine illorum dedecore finxerant, uti notat adhuc Tertullianus (Tertullian. Apologet., c. 14, p. 352) , Apollinem greges pascentem Admeti regis, Neptunum structorias operas Laomedonti locantem, atque Aesculapium fulmine Jovis ictum, quemadmodum Pindarus etiam cecinit.

Majore adhuc ludibrio probroque, uti pergit Tertullianus (et lib. I ad Nation., cap. 10, p. 576, et lib. 1105A II, cap. 14) , nosque alibi etiam annotavimus (Dissertat. in Arnob., cap. 14, art. 1) , dii exhibentur in scenis, tragoediis ludisque ethnicorum. Quibus enim, obsecro te, conviciis et contumeliis ab comoediarum tragoediarumque actoribus vexati non fuerunt? Soli earum tituli, solaque argumenta satis hoc manifestum omnibus faciebant. Ex iis autem pauca recenset Tertullianus (Tertullian. Apologet., c. 15, p. 358) , videlicet moechum Anubim, Dianam flagellatam, Jovis mortui testamentum, tres famelicos Hercules irrisos, et masculum Lunam. Quid ergo, inquies? Numquid inter comoediarum titulos Luna masculini generis? Ita sane. Nam plures profecto ethnici persuasum stulte habebant quosdam saltem deos suos mares simul esse et foeminas (Dissertat. in Lactant., cap. 27, art. 3 et 4, 1105B et aliis ibi cit.) . Servius siquidem in hunc Virgilii versum, quo Aeneam, ardente Ilio, loquentem sic inducit:

Descendo, ac ducente deo flammam inter et hostes
Expedior. . . . . . .
(Virgil. Aeneid. lib. II, v. 632.) haec animadvertit: Secundum eos (Virgil., lib. II, Aeneid., 632) , qui dicunt utriusque sexus participationem habere numina. Nam Calvus:

Pollentemque Deum Venerem.
Item Virgilius:

Nec dextrae erranti Deus abfuit,
cum aut Juno fuerit, aut Alecto. Est etiam in Cypro simulacrum Veneris barbatae (Serv., pag. 252) . Alios si testes desideras, plures tibi dabit Macrobius, qui observat in citato Virgilii carmine legendum deo non 1105C autem dea (Macrob., lib. III Saturnal., cap. 8, p. 329) . Quod quidem ille probat non solum jam citatis a Servio Calvi verbis, ac Veneris barbatae simulacro, verum etiam testimonio Aristophanis, qui eam ἀφρόδιτον vocat, et Levini, qui illam adorabat, sive mas, sive femina sit. Addit vero Philochorum asseruisse eamdem esse Lunam, cui viri cum veste muliebri, mulieres autem virili sacrificium faciunt. Quod vero ad Tertulliani propositum propius adhuc accedit, Spartianus narrat Caracallam imperatorem venisse Carras Luni Dei gratia (Spartian. in Vita Caracall.) . Atque ibi nos monet memoriae a doctissimis quibusque illud mandatum, quod a Carrenis praecipue observabatur, illum, qui lunam foeminam esse arbitrabatur, mulieribus semper inservire; qui vero marem deum credebat, 1105D hunc dominari uxori suae, neque ullas pati muliebres insidias.

Quid ergo mirum, si poetae in deorum irrisionem tragoedias composuerint ridiculis deorum titulis inscriptas? Duos autem ex iis Auctor noster nominat, Lentulum et Hostilium (Tertullian. Apologet., c. 15, p. 358 et lib. I ad Nation., c. 10, p. 576) : sed rara apud alios occurrit illorum mentio. Alio tamen ille in libro de eodem Lentulo dixit: Pugil Cleomachus . . . inter fullones jam Novianos coronandus, meritoque mimographo Lentulo in Catinensibus commemoratus (Id. l. de Pall., c. 4) . Ibi autem ille Lentulum, cujus Hieronymus etiam meminit (Hieronym., lib. II, Apolog. advers. Ruffin.) , diserte vocat mimographum, seu fabulae auctorem, 1106A cui titulum Catinenses praefixerat. Paulo post vero Auctor noster citat Lentuli auguris consulta (Tertull., lib. de Pall., cap. 4) . Sed hic a mimographo diversus fuit. Major itaque ambigendi ratio est utrum is sit mimographus poeta, qui a Juvenale duobus his carminibus acriter castigatur:

Laureolam velox etiam bene Lentulus egit,
Judice me dignos vera cruce.
(Juvenal., Satir. VIII, v. 184.).

Quamvis enim nemo diffiteatur laureolam fabulam fuisse; nonnulli tamen suspicantur verbo egit significari illam actam potius a Lentulo histrione, quam ab hujus nominis poeta litteris consignatam. Quid vero, si ille et histrio et poeta hanc scripserit et egerit? Deinde vero ea fabula non ab uno tantum 1106B histrione acta est. Cur ergo Lentulus solus nominatur, nisi illam scripto quoque tradidisset?

Caeterum minus adhuc frequens Hostilii mimographi in aliorum libris commemoratio. Prisciano tamen si fidem habeas, Hostilius, Ennii exemplum secutus, annales Romani populi stricto sermone ediderat. Potuit ergo scribere etiam comoedias. Si quis porro de illo et Lentulo meliora suggesserit, pergratum nobis faciet.