Articulus II. De aliis diis, qui Romanis incogniti, in Italiae provinciis et urbibus colebantur, quemadmodum Cassinensium sive Crustuminensium Delventinus, Narniensium Visidianus, Aesculanorum Ancaria seu Ancharia, Volsinensium Nursia, sive Nortia, Ocriculanorum Valentia, et Faliscorum, in honorem patris Curris, et accepit nomen Juno.

Argumentum suum prosequitur Tertullianus, atque a provinciis Roma longius remotis, venit in Italiam, et per ipsam, inquit, dii quoque municipali consecratione censentur (Tertullian. Apologet., cap. 24, 1116B p. 420) , quos Romani non colebant. Tanta quippe erat incolarum cujuscumque civitatis caecitas ac licentia, ut non solum deos aliis incognitos habuerint, sed quorum etiam, uti ille ait, ne nominum quidem dignitas humanis cognominibus distat (Idem, lib. II, ad Nat., cap. 2) , At sicut nomen hominis praeferebant, ita humanam vitam egisse, et idcirco deos non esse manifestum est. Plures vero ex illis recenset (Ibid.) , ac ne ulli fidem sibi derogandi esset locus, testem citat Varronem in ejus haud dubie libris, quos de divinis, teste Augustino (August., lib. VI, de civit., cap. 3, p. 148) , rebus ediderat.

Obscurorum autem horumce deorum agmini praemittitur Casianiensium Delventinus (Tertullian. loc. cit.), vel sicut codices nostri antiquiores manu exarati et alii, Casianensium, vetustiores editi, Crustuminiensium, 1116C et postea in quibusdam editionibus, Belventinus. Cassinum vero Campaniae oppidum Samnites, ait Varro (Varr. lib. VI, de ling. lat. p. 77) , ex Sabinis orti primum, ac Romani deinde tenuerunt. Mentionem oppidi illius fecere Plinius (Plin. lib. III, hist. natur. cap. 4, p. 229) , et Silius (Sil. Ital. lib. XII, v. 525) , nomenque illud in variis inscriptionibus a Gruthero editis occurrit (Gruther., p. 136 et 151) . Si quis tamen ibi legere malit, Crustuminensium, opinionem suam firmare poterit his Virgilii versibus:

. . . . . Nec surculus idem
Crustumiis Syrriisque pyris. (Virgil., lib. II Georg., v. 88.)
Servius quippe haec ibidem observat: Crustumia pyra sunt ex parte rubentia ab oppido Crustumio. Agrum 1116D vero Crustuminum ejusque situm Plinius hisce verbis describit: Citra tredecim millia passuum urbis Veientem agrum a Crustumino, dein Fidenatem, latinumque a Vaticano dirimens (Plin. lib. III, natur. hist., cap. 5, p. 323) . At paulo antea alium Crustuminum memoraverat (Ibid. p. 322) , qui quidem ubi situs fuerit, jam ignoratur. Meliorum porro antiquiorumque codicum auctoritati si cedendum est, Tertullianus Casiniensium oppidum designavit (Tertullian. Apologet. cap. 24, p. 420, et lib. II, ad nation., cap. 8) , quod nunc montem Casinum esse existimant.

Dehinc ille: Narniensium Visidianus. At Plinius ubi Umbriae oppida populosque enumerat: Narnienses, inquit, quod oppidum Nequinum antea vocatum 1117A est (Plin., lib. III hist. natur., cap. 14, p. 365) . Et certe scriptum a Livio legimus: Alter consul Apuleius in Umbria Nequinum oppidum circumsedit. Locus erat arduus, atque in parte una praeceps, ubi nunc Narnia sita est (Liv., lib. 10, § 9) . Nomen autem illud sumpsit ab eo, quo alluitur, Nare fluvio, uti his intelliges Strabonis verbis: Νάρνα δι᾽ ἧς ῥεῖ ὁ Νάρ ποταμὸς, Narnia, per quam fluit Nar fluvius (Strab. lib. V Geogr. p. 227) . Variis quoque apud Grutherum inscriptionibus Narnienses celebrantur (Gruther., p. 174, inscript. 4; p. 388, inscript. 2; p. 460, inscript. 4) .

Praeterea, Aesculanorum Ancharia, in libro ad nationes, et nostris manuscriptis exemplaribus: Ancharia (Tertullian. loc. cit.). A Plinio autem dicitur: Colonia Asculum Piceni nobilissima (Plin. lib. III natur. 1117B hist. cap. 13, p. 362) , cujus nomine multae exstant apud Grutherum inscriptiones (Gruther., p. 465, inscript. 1 et 10, pag. 371, inscript. 1, et pag. 427, inscript. 1) . Strabo vero Ἀσκλον τὸ πικηνὸν. Sed aliud est Asculum, Apuliae oppidum, Pyrrhi clade notissimum. De alterutro autem haud dubie loquitur Auctor noster, nisi eamdem deam in utroque cultam fuisse probaveris. De priore tamen sermonem ab illo fieri, erit forsitan qui confici posse putabit his Lucani de Lentulo versibus:

. . . . . Depellitur arce
Lentulus Esculea. (Lucan., Pharsal., lib. II, v. 150.)
Quidam enim animadvertunt Esculea et Asculea indifferenter dictum, quidni et Aesculea, unde Aesculani, de quibus nunc agitur?

1117C Caeterum Turnebus (Turneb., lib. XVII advers. cap. 24) suspicatur Anchariam eam esse deam, cujus furore correpti homines ancarii vocabantur, idque stabilire nititur his duobus, a Nonio citatis ( Non., ad v. Quiritare), Lucilii carminibus:

Haec eadem rudet e nostris, atque ejulitabit,
Concursans velut ancarius, clareque quiritans.
In nostra quidem horum carminum editione legimus: Hic inquam . . . veluti arenarius. Sed corrupte procul dubio, ac contra metri leges. Verumtamen mera haec est Turnebi conjectura, quae alia adhuc probatione indiget. In libro autem ad Nationes nomen Anchariam habetur, et quam praeverint, quod depravatum existimantes, reponi voluere et quampraeverim: sed nulla 1117D reddita ratione emendationis, quae adulterato textu melior non videtur. Quapropter malumus alterius codicis opem exspectare, quam variis indulgere conjecturis.

Facilius itaque illud probabitur, quod adjecit Tertullianus: Volsiniensium Nursia (Tertullian. Apologet., c. 24, p. 421) ; in libro autem ad Nationes (l. II, ad Nation., cap. 8, p. 71) , et libris nostris ineditis, Norcia et Nortia, sive ut in Tacitum mox citandum notat Lipsius, Neurscia. At Livius semel iterumque meminit Volsinensium (Liv., V, § 31, et lib. IX, § 21) , qui etiam in quadam inscriptione a Gruthero edita sic appellantur (Gruther., inscript. 1, p. 385) . Verum ipsemet Tertullianus alibi illos, quemadmodum 1118A observavimus (supra, cap. 23, art. 3) , Volsinios vocat, sicuti Propertius (Propert., lib. IV eleg. 2, v. 2) , et Plinius (Plin., lib. II natur. hist., cap. 52, p. 287, et lib. III, cap. 4, p. 322) , qui testificantur urbem hanc opulentissimam Tuscorum fuisse, quae nunc sub summorum pontificum ditione est.

Norciam vero eorum deam fuisse ex his jam citati Livii verbis discimus: Volsiniis clavos, indices numeri annorum, fixos in templo Nortiae etruscae deae comparere diligens talium monumentorum auctor Cincius affirmat (Liv., lib. VII, § 3) . Juvenalis quoque de illa haec cecinit:

. . . Idem populus, si Norcia Thusco
Favisset, si oppressa foret secura senectus
Principis, hac ipsa Sejanum diceret hora
1118B Augustum. (Juvenal., Satir. X, v. 70, etc.)
Praeterea, Ocriculanorum Valentia, ait Tertullianus (Tertullian. Apologet., cap. 24, p. 421) . Ocriculum autem, seu Ocriculi, Straboni Ὀκρίκλου (Strab., lib. V, Geogr., p. 227) , urbs est in finibus Umbriae, quae non multum Roma distat, nuncque Otricoli vocatur. Mentionem illius faciunt Plinius (Plin., lib. III natur. hist., cap. 4, p. 323, et cap. 14, p. 365) , Livius (Liv., lib. IX, § 41) , aliique ac potissimum geographi. Ocriculanorum porro deam revera fuisse Valentiam, agnosces hac veteri inscriptione apud Grutherum (Gruther., p. 2, inscript. 12) : Pro Salute Itus Ac Reditus. D. N. Sanctissimi . . . . Ti. Aug. Aediculam. Concilii Deorum, Dearumque Aug. N. Ex Visu Deae Valentiae 1118C S. P. E. C.

Quid plura? Sutrinorum, ait Auctor noster, Nortia (Tertullian., loc. cit.). At Sutrium, inquit Livius, urbs socia Romanorum, velut claustra Etruriae erat (Liv., lib. IX, § 32, et lib. VI, § 3) . Antea vero fecerat mentionem ejus, quae in variis etiam inscriptionibus a Gruthero exhibitis occurrit (Gruther., p. 254, 302, 305 et 481) . Ab urbe autem Roma distat 24 millia passuum, sicut Marsus annotavit in haec Silii italici verba: Sutria tecta (Sil. italic., lib. VIII, v. 408) . Videsis Erasmum in hoc proverbium, Quasi Sutrium eant (Erasm. adag., chil. 4, centur. 4, adag. 52, p. 841) . Hujus porro urbis incolis dea, uti ait Tertullianus, erat Norcia. Sed prius, sicut vidimus, dixerat Volsinensium Norcia. Numquid 1118D ergo eadem utrorumque dea fuit? Nonne ibi peculiares, ac proprios cujusque civitatis deos recenset? At hanc procul dubio ob causam prioris nomen paulo aliter, sicut monuimus, scriptum voluerunt. Huic tamen emendationi adversantur non solum omnes nostri codices, sed citatus quoque a nobis Livius. Verum quia Volsinium et Sutrium urbes Etruriae et Sutrium urbes Etruriae fuerunt, et haec dea Etruriae a Livio nuncupatur, utriusque urbis dea esse potuit. Si quis vero duas, ac diverso nomine vocatas fuisse ostendat, sententiae illius ultro subscribemus.

Agmen horum municipalium topicorumque deorum 1119A claudit Tertullianus his verbis: Faliscorum in honorem patris Curris, et accepit cognomen Juno (Tertullian. Apologet., c. 24, p. 421, et lib. II ad Nation., cap. 8) . Falisca autem, urbs Etruriae, inter Ciminum montem et Tiberim sita est. Coloniae vero Faliscorum mentio fit in Plinii libris (Plin., lib. III hist. nat., cap. 4, p. 320) ., et Grutheri inscriptionibus (Gruther., p. 288, inscript. 1) , saepius vero in Titi Livii historiis (Liv., lib. V, § 17, 18, 26, et lib. VII, § 17, etc.) , hisque Virgilii carminibus:

Hi Fescenninas acies, aequosque Faliscos,
Hi Soractis habent arces, Fluviniaque arva,
Et Cimini cum monte lacum, lucosque Capenos. (Virgil., lib. VII, Aeneid., v, 695 et seqq.)

Similia a Silio Italico decantata invenies (Sil. Italic., 1119B lib. VIII, v. 406 et seq.) . Caeterum Juno plura, uti nemo nescit, habebat cognomina, ex quibus unum Curris, teste Festo, fuit. Si quis vero inquirat cur ita nuncupata sit, is audiat Servium: Juno habet multa nomina: Curetis est, quia utitur curru et hasta (Serv., in lib. I Aeneid., v. 6) . Alium adhuc, si velit, audiat Festum Pompeium: Curis est Sabine hasta . . . . Curitim Junonem appellabant, quia eamdem ferre hastam putabant (Fest., ad v. Curis). Verum sicut hi scriptores Tertulliano nostro favent asserenti Junonem cognominatam fuisse Currim sive Curetim: ita ipsi adversantur, aperte dicentes hoc cognomen non illi datum in honorem patris Curis, sed ex hasta, quae a Sabinis curis appellabatur, aut a curru, quemadmodum innuit Servius; qui tamen a nonnullis, priorem 1119C hujus nominis etymologiam veriorem existimantibus, corripitur.

Quid ergo? Numquid responderi potest Junonem ab hasta traxisse istud cognomen, quod postea Falisci in patris Curis honorem ei dederunt. Sed quis est, inquies, pater ille Curis? Nos quidem docet Ovidius Romulum ita vocatum fuisse, ubi canit:

Proxima lux vacua est, at tertia dicta Quirino,
Qui tenet hoc nomen, Romulus ante fuit:
Sive quod hasta curis priscis est dicta Sabinis,
Bellicus a telo venit in astra deus.
Sive suo Regi nomen posuere Quirites,
Seu quia Romanis junxerat ille Cures. (Ovid., lib. II Fastor., § 13.)
At non solum Romulo, sed antea Jano nomen illud impositum fuerat, uti Macrobius testatum his verbis 1119D fecit: In sacris invocamus Janum Junonium, Janum Quirinum . . . patrem quasi deorum, Junonium, quasi non solum mensis Januarii, sed mensium omnium ingressus tenentem. In ditione autem Junonis sunt omnes calendae . . . . Quirinum, quasi bellorum parentem, ab hasta quam Sabini curim vocant (Macrob., lib. I, Saturnal., cap. 9) . Varia itaque fuerunt Jani nomina, quorum tria ad propositum nostrum spectant. Primum est Pater, secundum est Quirinus, a curi sive hasta derivatum, et tertium Junonius, quasi et Januarii et omnium mensium sit initium et ingressus. Nonne autem hinc confirmari potest, quod scripsit Tertullianus Junonem a patre Curi, qui etiam Junonius appellatus est, suum Curis, sive Curitis, accepisse 1120A cognomen? De hac tamen conjectura aliorum esto judicium.

Caeterum duplex, pro diversa codicum nostrorum lectione, potest esse verborum Tertulliani sensus. Si enim ibi, quemadmodum in nostris manu exaratis exemplaribus, et Rigaltii editione legas, Faliscorum in honorem (Mss. honore) patris Curis, et accepit nomen Juno, sensus erit: Faliscorum dea est Juno, quae in patris Curis honorem sortita est suam Curitis appellationem. Si vero cum caeteris editionibus legamus: Faliscorum in honore est pater Curis, unde accepit cognomen Juno, his verbis significabitur divinos honores a Faliscis exhibitos fuisse patri Curi, a quo Juno cognominata est. At si de patris Curis honore loquitur, cur, quaeso, ibi Junonis nihil plane ad eam 1120B rem facientis inserta mentio? Nonne ad Tertulliani mentem propius accedent, qui probaverint illum intelligendum esse de Junone Curiti, quam Falisci, tanquam singularem urbis suae deam, colebant? Tu vero quae verior sit lectio et interpretatio, expende ac pronuntia.

At nobis quispiam fortasse obviam veniet, et objectabit ibi humani aliquid passum esse Tertullianum, qui tam diserte affirmat his provinciarum ac civitatum diis, hactenus ab eo appellatis, nullum a Romanis redditum divinum honorem (Tertull. Apologet. cap. 24) . Nonne enim Capitolium ab ipso antea vocatum fuerat curia daemonum? Nonne adhuc haec sunt illius alio in libro verba: Pluribus et asperioribus nominibus amphiteatrum consecratur, quam (in antiquioribus 1120C editis deest quam) Capitolium omnium deorum curia est (idem, lib. de Spectac. cap. 12) ? Nonne Roma, ut ait Leo primus, omnium gentium serviebat erroribus, illarumque deos assumpserat ( Leo, serm. in natal. Ss. Petri et Pauli)? Romani igitur quarumlibet gentium deos colebant. At quamvis res ita sit, illos tamen omnes generatim tantum, non vero nominatim venerabantur. Nam eos ne numerare quidem, quanto minus honorare et invocare poterant! Tertullianus autem de topicis et singularibus diis disputat, quos urbium et provinciarum incolae solebant tanquam municipes suos colere, ac suis invocare nominibus.

Quid igitur mirum, si illi plerique omnibus jam incogniti sint, sicuti Delventinus et Visidianus, in 1120D Apologetico nominati ac in libro ad Nationes, Atheniensium, sive potius Atherniensium Numentinus, vel Numertinus (Tertull. Apolog., cap. 24. et lib. II ad Nation. cap. 8) . Horum enim et aliorum topicorum deorum, quorum infinitus fuit numerus, notitia nobis jam a longo tempore erepta est. Non minoris tamen roboris idcirco est Auctoris nostri argumentum, quo ex hactenus dictis meritissimo jure concludit iniquissimos esse gentiles, quibus cum potestas esset pro libito ac libidine falsum quemlibet et aliis gentibus ignotum deum colendi, non sinebant verum Deum a Christianis adorari.